¦WIDNICA |
|
English text |
Pocz±tek obecno¶ci Żydów w ¦widnicy datowany jest na wiek XIII, kiedy miasto to zamieszkiwała już znaczna ilo¶ć osób wyznania mojżeszowego. Z roku 1285 pochodzi pierwszy dokument protekcyjny dla ¶widnickich Żydów, wydane przez księcia Henryka IV Probusa. Za¶ pierwsze przywileje wydał w 1295 r. Bolko I ¦widnicki, potwierdzone następnie w 1328 r. przez Bolka II. W ¶redniowieczu Żydzi ¶widniccy byli znacz±c± grup± społeczn±. Dwudziestego pierwszego marca 1370 r. księżna Anna wydała list protekcyjny dla ¶widniczan żydowskiego pochodzenia; ustanawiał on ¦widnicę stolic± gminy żydowskiej na całe księstwo ¶widnickie, a znajduj±cy się tu kirkut księżna brała pod sw± opiekę - jako jedyn± żydowsk± nekropolię na terenie księstwa. Około 1380 r. Żydzi posiadali tu już własn± synagogę (wzorowan± na praskiej ¶wi±tyni) i szkołę talmudyczn±; to u nich zapożyczali się ksi±żęta ¶widniccy - Bolko II zastawił u nich ¦widnicę i Lwówek, a Bolko III Brzeski - Niemczę. Zamieszkiwali oni wówczas dwa rejony miasta: obszar koło ulicy Zakonnic (obecnie Siostrzana) i Bednarskiej (dzi¶ Teatralna) oraz w pobliżu ulicy Garncarskiej, zwanej Żydowsk± (teraz Budowlana). Koniec pierwszego okresu bytno¶ci Żydów w ¦widnicy datowany jest na lata 1453-1454. Wówczas to w wyniku działalno¶ci Jana Kapistrana doszło do nagonki na ludno¶ć pochodzenia żydowskiego. Dziesięciu Żydów i siedem Żydówek spalono, a pozostałych wypędzono z miasta, odbieraj±c im jednocze¶nie ich dobra. Synagogę przekształcono w ko¶ciół Bożego Ciała, a gminę ostatecznie rozwi±zano z dniem siódmego marca 1454 r. W roku 1457 r. ¦widnica otrzymała przywilej zakazuj±cy Żydom osiedlania się na terenie miasta. Do 1799 r. w mie¶cie tym nie osiedliła się ani jedna osoba pochodzenia żydowskiego, choć w XVII wieku żydowscy kupcy pojawili się na ¶widnickich targach.
W 1799 roku spis ludno¶ci miasta ¦widnica wykazał jednego żydowskiego mieszkańca. Rok 1812 przyniósł w całych Prusach edykt emancypacyjny, który zrównywał w prawach miejskich ludno¶ć żydowsk± z innymi obywatelami. Był to pocz±tek powrotu ludno¶ci wyznania mojżeszowego do ¦widnicy. W roku 1815 zakupiła ona ziemię pod nowy cmentarz - na wzgórzu przy skrzyżowaniu obecnych ulic Esperantystów i Bogusza Stęczyńskiego. Dwadzie¶cia cztery lata póĽniej ¦widnicę zamieszkiwało już stu siedemdziesięciu czterech Żydów. Posiadali oni w Rynku w kamienicy nr 8 (w domu "Pod Złotym Chłopkiem") dom modlitwy i własn± wewnętrzn± organizację, któr± w 1853 r. zatwierdzono ustanawiaj±c tym samym gminę żydowsk±. W tym czasie, a dokładnie w 1871 r., liczba ludno¶ci żydowskiej osi±gnęła pułap dwustu pięćdziesięciu siedmiu osób. Dzięki zorganizowanej w 1874 r. loterii fantowej - w której udział brali ludzie różnych wyznań - oraz samoopodatkowaniu się Żydów, udało się uzbierać pieni±dze na now± synagogę. Zlokalizowano j± przy ul. Cesarza Wilhelma (obecnie aleja Niepodległo¶ci), a jej uroczyste otwarcie nast±piło dwudziestego szóstego sierpnia 1877 r. Głównym architektem wybudowanej w stylu neoromańskim synagogi był Edwin Oppler, twórca wrocławskiej Neue Tempel. ¦wi±tynię wyposażono w organy; mogła ona pomie¶cić dwie¶cie pięćdziesi±t osób. Gmina rozwijała się bardzo prężnie. W 1885 r. powiększono obszar cmentarza i postawiono dom przedpogrzebowy. Pięć lat póĽniej liczba członków gminy wyniosła trzysta trzydzie¶ci dziewięć osób. Gmina posiadała własnego rabina, rzeĽnika rytualnego, nauczyciela, działało Izraelickie Stowarzyszenie Kobiet i Bractwo Pogrzebowe. Ludno¶ć żydowska była bardzo aktywna w życiu politycznym, gospodarczym i kulturalnym miasta. W roku 1905 ¦widnicę zamieszkiwało jeszcze stu sze¶ćdziesięciu czterech Żydów.
Niestety lata dwudzieste XX w. przyniosły również na te ziemie hasła antysemickie. Doprowadziły one do antyżydowskich wyst±pień, co poci±gnęło za sob± stopniow± emigrację ludno¶ci żydowskiej ze ¦widnicy. Liczba Żydów spadła do stu trzydziestu w 1925 r., następnie stu czternastu w 1933 r. i czterdziestu dziewięciu w 1937 r. Kulminacja antysemickich wyst±pień nast±piła podczas Nocy Kryształowej z dziewi±tego na dziesi±ty listopada 1938 r. W tym czasie w mie¶cie żyło już tylko czterdziestu siedmiu Żydów. Nie wiadomo obecnie ile osób wyznania mojżeszowego zostało aresztowanych w ¦widnicy tamtej nocy i następnego poranka. Wiadomo natomiast, że podczas akcji została spalona synagoga, zbezczeszczono i zdewastowano cmentarz, a żydowskie sklepy spl±drowano. Pozostało¶ci po ¶wi±tyni rozebrano na przełomie lat 1938 i 1939, a zniszczone nagrobki użyto do brukowania ulic w 1941 i 1942 r.
W dniu wybuchu drugiej wojny ¶wiatowej ¦widnicę wci±ż zamieszkiwało dwadzie¶cia pięć osób wyznania mojżeszowego. W 1940 r. zostali oni umieszczeni przez władze okupacyjne w domu ostatniego przewodnicz±cego gminy żydowskiej Ericha Kohna, w kamienicy pod ówczesnym numerem Rynek 27. Na przełomie 1942 i 1943 r. przewieziono ich wszystkich do obozu przej¶ciowego we Wrocławiu, a stamt±d do którego¶ z obozów zagłady. W ¦widnicy wojnę przeżył tylko jeden Żyd - lekarz Ernst Meyer. Jego żon± była córka pastora, a on sam przeszedł na religię ewangelick±. Ze ¦widnicy wyjechał dopiero w lutym 1945 r., maj±c wówczas osiemdziesi±t dwa lata. Zmarł rok póĽniej w Berlinie. |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
W ostatnich dniach wojny i po jej zakończeniu w ¦widnicy - podobnie jak w innych dolno¶l±skich miastach - zaczęli osiedlać się Żydzi przybywaj±cy ze Wschodu. W sierpniu 1945 r. było ich co prawda tylko dwudziestu kilku, ale w czerwcu 1946 r. już ponad dwa tysi±ce czterysta. Jednak Żydzi nie traktowali tego miejsca jako cel ostateczny swej podróży, większo¶ć z nich emigrowała dalej na Zachód lub przez Włochy do Izraela. Do połowy 1949 r. mniej więcej połowa z nich udała się w dalsz± podróż. Siódmego maja 1946 r. w ¦widnicy odrodziła się Kongregacja Wyznania Mojżeszowego, a na jej czele stan±ł Meilech Kahał. Liczyła ona około tysi±ca pięciuset członków, posiadała własny dom modlitwy przy ul. Bohaterów Getta, miała również kuchnię koszern±, łaĽnię rytualn±, a z czasem zatrudniła rabina, rzeĽnika i nauczyciela. Niestety polityka państwa polskiego sprawiła, iż coraz większa liczba osób wyznania mojżeszowego opuszczała polskie ziemie. Na pocz±tku lat sze¶ćdziesi±tych w ¦widnicy zostało około trzystu Żydów, a dziesięć lat póĽniej stu dziewięciu. Spowodowało to zanik odrębno¶ci tej grupy na tle innych mieszkańców ¦widnicy.
W ¦widnicy na przestrzeni wieków istniały dwa cmentarze żydowskie. Pierwszy z nich, funkcjonuj±cy w okresie ¶redniowiecza i wzmiankowany we wspomnianym wcze¶niej li¶cie księżnej Anny z 1370 r., był usytuowany w okolicach szosy strzegomskiej. Wiadomo, że istniał on już w drugiej połowie XIII w., na co dowodem jest macewa z 1289 r. Nekropolia ta przetrwała do 1454 r. Siódmego marca tego roku król Jan Luksemburski przekazał j± miastu wraz z całym pożydowskim mieniem. Wiadomo, iż nagrobki z tego cmentarza zostały wykorzystane jako materiał budowlany. Trzy z nich odnaleziono po latach; obecnie znajduj± się w ¶widnickim Ratuszu w Muzeum Dawnego Kupiectwa. |
 |
Nagrobek Chany, córki Izaaka, zmarła 20 marcheszwan 5050, tj. 5 XI 1289 r.
Kamień nagrobny został odnaleziony w 1872 r. w chodniku.
Przy przenoszeniu został uszkodzony, tekst inskrypcji znany jest ze starych opisów i zdjęć.
Pomnik... niewiasty pani Chany, córki pana Izaaka,
która zmarła 20 marcheszwan 50 według rachunku szóstego tysi±clecia.
Niech dusza jej zwi±zana będzie w węzełku życia. |
 |
nagrobek Druchny, córki Sabataja, zmarła 12 elul 5122, tj. 2 IX 1362 r.
Macewa odnaleziona w połowie lat siedemdziesi±tych XX w. na skarpie przy ul. Wrocławskiej.
Biada mi i płaczę nad ¶mierci± mej żony, pani Druchny, córki uczonego pana Sabataja.
Bo nadszedł dzień spoczynku, bo w ci±gu tygodnia czterech synów swych urodziła,
12 elul 122 według rachunku tysi±clecia szóstego.
Niech będzie zmarłej cze¶ć.
Niech dusza jej zwi±zana będzie w węzełku życia. Amen. Sela.
|
 |
nagrobek Izaaka, syna Sabataja, zmarł 17 elul 5142, tj. 27 VIII 1382 r.
Kamień obtłuczony w górnej jego czę¶ci,
został odnaleziony w 1988 r. obok fontanny na rogu Rynku i ul. Pułaskiego;
użyto go najprawdopodobniej jako budulca do fundamentów pręgierza.
... wierny pan Izaak, syn pana Sabataja; który odszedł do do wieczno¶ci
w ¶rodę 17 elul "z płaczem" [142] do poł±czenia się w szóstym tysi±cleciu.
Niech dusza jego zwi±zana będzie w węzełku życia. Amen. Amen. Amen. Sela.
|
Drugi cmentarz żydowski w ¦widnicy istnieje od 1815 r. i ma powierzchnię 0,4 ha. Znajduje się przy skrzyżowaniu ul. Esperantystów z ul. Stęczyńskiego, na szczycie niewielkiego wzgórza. Jest otoczony murem z ażurowym wykończeniem, ale po bramie i furtce pozostały tylko słupy. Nie zachowała się także umieszczona na ogrodzeniu w latach dziewięćdziesi±tych tabliczka informacyjna. Ogrodzenie nie jest oryginalne, zostało ustawione w przeci±gu kilku ostatnich lat. Zaraz po wej¶ciu na teren cmentarza zaczyna się długi szpaler drzew prowadz±cy w gł±b nekropolii. Nie tylko w tym miejscu, ale na całym terenie cmentarza, drzewostan jest najlepiej zachowanym elementem tego miejsca. Za wej¶ciem z lewej strony znajduj± się powojenne nagrobki. Większo¶ć z nich jest zdewastowana, brak tablic inskrypcyjnych, a te wci±ż istniej±ce s± albo niekompletne, albo już słabo czytelne. Id±c t± ¶cieżk± w gł±b można odnaleĽć szcz±tki przedwojennych nagrobków, ale s± one w jeszcze gorszym stanie niż te nowsze. Niektóre z nich nie maj± w ogóle tablic inskrypcyjnych, po innych pozostały tylko niewielkie pagórki. Zachował się - choć w 1/3 zniszczony - znacznej wielko¶ci nagrobek z niemiecko-hebrajsk± inskrypcj±; niestety stopień uszkodzenia uniemożliwia rozszyfrowanie daty ¶mierci i nazwiska osoby tam pochowanej. Przy głównej alei prowadz±cej w gł±b cmentarza znajduje się niewielka płyta pami±tkowa ze słabo już czytelnym napisem: "19 IV 1943 W XX ROCZNICĘ POWSTANIA W GETCIE WARSZAWSKIM. OFIAROM FASZYZMU CZE¦Ć ICH PAMIĘCI ¦WIDNICA 19 IV 1963."
Id±c t± alej± w gł±b odnajdujemy przedwojenne nagrobki. W¶ród krzewów i traw można dostrzec kilkana¶cie nagrobków; wszystkie zniszczone, niemal wszystkie bez płyt inskrypcyjnych. Widok bardzo przygnębiaj±cy. Na końcu alei znajduje się bardzo dobrze zachowany granitowy grobowiec. Niestety pomalowany, bez płyty inskrypcyjnej, czę¶ciowo rozkopany.
Cmentarz we wrze¶niu 2005 r. był sprz±tany - z inicjatywy Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego - przez gimnazjaln± młodzież. Niestety obecnie nie widać efektów tych wysiłków. Pięknie usytuowany na wzniesieniu cmentarz, ze wspaniale zachowanym drzewostanem, z pięknym ogrodzeniem nie zdołał obronić się przed wandalami i złodziejami. Widok nekropolii z zewn±trz robi wielkie nadzieje co do jego wnętrza. Niestety wewn±trz odnajdujemy tylko skorupki historii.
tekst & zdjęcia: Małgorzata Fr±ckowiak
W tek¶cie wykorzystano materiały autorstwa Horsta Adlera, Macieja Łagiewskiego i Tomasza Jamroga.
Tłumaczenia macew na podstawie ksi±żki Marcina Wodzińskiego "Hebrajskie inskrypcje na ¦l±sku XIII - XVIII wieku"
Kliknij tu by obejrzeć film video nagrany na tym cmentarzu |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach ze ¦widnicy i i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±. |
 |
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|