Cmentarz żydowski w Suwałkach został założony na pocz±tku XIX w., w południowo-zachodniej czę¶ci miasta, przy ul. Zarzecze. W jego s±siedztwie znajduj± się cmentarze: muzułmański, rzymskokatolicki, ewangelicki, prawosławny oraz staroobrzędowców.

Cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± nr 206301 1.0007.30816, na planie zbliżonym do prostok±ta, o powierzchni 38228 m kw.

Dzięki zachowanemu materiałowi ikonograficznemu - m.in. nagraniu filmowemu z 1937 r. - wiadomo, że na cmentarzu znajdowały się nagrobki o zróżnicowanych formach (m.in. macewy, obeliski i nagrobki nawi±zuj±ce kształtem do złamanego pnia drzewa). Czę¶ć grobów była otoczona płotkami i barierkami. Przy wej¶ciu stał dom przedpogrzebowy z pomieszczeniem do rytualnej ablucji zwłok.

Rabin Szymon Huberband w swym opracowaniu Zagłada bóżnic, bethamidraszy i cmentarzy tak pisał o cmentarzu w Suwałkach: "Znajdował się na nim grób reb Ajzyka Chawera, na szczycie którego zawsze płon±ł wieczny ogień. Były tu także miejsca spoczynku rabina Benjamina Magentsy; rabina Mojsze Becalela Lurii, autora księgi Nehor Szeraga i Kowa Jehoszua ; rabina Jechiela Hellera oraz innych znakomito¶ci".

Cmentarz uległ daleko posuniętym zniszczeniom w okresie drugiej wojny ¶wiatowej oraz w kolejnych dekadach. Czę¶ć macew na rozkaz Niemców wykorzystano do budowy basenu oraz utwardzania ulic. W latach 50-tych na cmentarzu odbywały się targi koni, jego teren służył jako pastwisko.

O zabezpieczenie cmentarza zabiegały organizacje żydowskie, m.in. Miejski Komitet Żydowski w Suwałkach oraz Żydowska Kongregacja Wyznaniowa w Białymstoku.

W 1949 r. Centralny Komitet Żydów w Polsce zaproponował, aby cmentarz uporz±dkowało i otoczyło stał± opiek± miasto Suwałki. Miała to być rekompensata za zajęcie nieruchomo¶ci przy ul. Szkolnej 21 w Suwałkach i przeznaczenie jej dla potrzeb Publicznej Szkoły ¦redniej Zawodowej. Wniosek został odrzucony przez Okręgowy Urz±d Likwidacyjny w Białymstoku.

W 1955 r. Jakub Kramarski z Suwałk zwrócił się do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Suwałkach z podaniem: "Niniejszym w imieniu Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej w Białymstoku, na podstawie upoważnienia z dnia 1 czerwca 1953 roku, proszę uprzejmie Prezydium MRN o udzielenie zezwolenia na prawo wycięcia rosn±cych drzew na cmentarzu żydowskim w Suwałkach i obrócenie tego drzewa na ogrodzenie cmentarza. Pro¶bę motywuję tym, że cmentarz żydowski jest zniszczony przez krowy i konie tam pas±ce się, że nawet ludno¶ć miejscowa zrobiła sobie drogę przej¶ciow± i w ten sposób wspomniany cmentarz stał się miejscem nie spoczynku zmarłych, lecz miejscem paszenia bydła i koni oraz przechodu ludno¶ci. Zaznaczam, że tutejsza gmina żydowska nie posiada żadnych kredytów na kupno materiału na ogrodzenie cmentarza i dlatego stało się konieczno¶ci± wycięcie rosn±cych na tym cmentarzu drzew i ich obrócenie na ogrodzenie".

Pod koniec lat 70. z inicjatywy rabina Dawida Lifszyca Żydzi suwalscy w diasporze rozpoczęli starania o ogrodzenie i uporz±dkowanie cmentarza. W działania zaangażowali się m.in. Simon Savitt-Zavozhnitzky i Natan Adelson. Z różnych względów - m.in. w zwi±zku ze stanem wojennym - projekt udało się doprowadzić do końca dopiero w 1985 r. Cmentarz został ogrodzony. Czę¶ć odzyskanych nagrobków przytwierdzono do muru wzniesionego na osi bramy, inne umocowano w poziomej, betonowej wylewce. Ufundowano także pomnik po¶więcony rabinom z Suwałk.

Główne wej¶cie na cmentarz znajduje się od strony ul. Zarzecze, dodatkowe (stale otwarte) - w południowo-zachodnim narożniku, przy zakładzie kamieniarskim. Klucz do głównej bramy udostępnia portiernia Urzędu Miasta w Suwałkach przy ul. Mickiewicza 1.

Na wprost bramy, ok. 15 m od wej¶cia, stoi pomnik z tablic± z napisem: "Beit olam. Cmentarz żydowski zniszczony przez hitlerowców w roku 1940-1945. Suwałki".

Na osi bramy urz±dzono lapidarium w postaci muru o długo¶ci ok. 20 m, do którego z obu stron przytwierdzono zachowane i odzyskane macewy, m.in.: Jente córki Jehoszuy Brener, Mariaszy [...] żony Icchaka Eliezera, Chany Hindy córki Efraima Kramarskiej, Cwi Hirsza syna Arie Lejba Kopciowskiego, Chaji córki Symchy Rosendorf, Nisana syna Awrahama Aronsona.

Około 50 m za murem znajduje się powojenny pomnik z uszkodzon± tablic± upamiętniaj±c± suwalskich rabinów: Awrahama Abele syna Mordechaja, Awrahama Abele syna Barucha, Icchaka Ajzyka syna Jakowa, Jehudy [...].

W dwóch miejscach w centralnej czę¶ci cmentarza złożono zachowane nagrobki oraz ich fragmenty.

W południowo-wschodnim narożniku cmentarza znajduje się kilka grobów:
•  Mendla Gotliba, zm. 1 kwietnia 1967 r.,
•  Henocha syna Meira Trockiego, zm. w 1935 r. Na jego obelisku upamiętniono symbolicznie także ofiary Zagłady: Dorę z Trockich Frydman, Różę z Trockich Pachock±, Henryka i Bolesława Pachockich,
•  Bernarda Trockiego, zm. 9 listopada 1966 r.;
•  rodzinny grób Lejba Hirsza Arie Cwi syna Gedalii Goldrynga, zm. 16 kwietnia 1930 r.; jego żony Gołdy Jehudit córki Eliezera Goldryng, zm. 3 wrze¶nia 1932 r.

W południowo-zachodniej czę¶ci cmentarza powstała kwatera powojenna. Pochowani s± w niej m.in.:
•  Szaja Kierszkowski, zm. 4 wrze¶nia 1952 r.
•  Bella córka Szmuela Adelson, z d. Smolińska, zm. 16 marca 1963 r.
•  Anna Chaja córka Pereca Solnicka, zm. 31 maja 1976 r.,
•  Doba Michla córka Pereca Sejneńska z d. Solnicka, zm. 4 czerwca 1986 r.,
•  Natan Mojżesz Adelson, zm. 17 grudnia 2010 r.
•  Daniela Adelson, zm. 9 marca 2012 r.

W różnych sektorach cmentarza zachowało kilkana¶cie stoj±cych in situ nagrobków, m.in. Awiwit Raszel córki Dawida Lifszyca, zm. 10 listopada 1939 r. oraz Chany Chaji córki Izraela, żony Rafaela Lubawskiej, zm. 8 maja 1936 roku.

Teren jest poro¶nięty traw±, w centralnej i wschodniej rzadkim starodrzewem sosnowym. Cmentarz jest stosunkowo dobrze utrzymany. W ostatnich latach na cmentarzu doszło do kilku aktów wandalizmu.

tekst: K. Bielawski
Więcej informacji o historii Żydów w Suwałkach znajdziesz w serwisie Shtetlinks