Jak podaje Marcin Wodziński, oficjalne otwarcie cmentarza nast±piło 15 maja 1815 r. Z kolei w opracowaniach strzegomskich regionalistów, data założenia jest póĽniejsza i wi±że się z utworzeniem w 1816 r. cmentarza przy ko¶ciele ¶w. Jadwigi. Według żyj±cego w XIX w. Juliusa Filli, "rz±d królewski (..) zabronił w dniu 16 grudnia 1816 roku dalszych pochówków na cmentarzu katolickim. Dlatego w następnych latach na cmentarz przekształcono czę¶ć ogrodu zielnego, należ±cego do folwarku szpitalnego, przy ko¶ciele ¶w. Jadwigi. Drug± czę¶ć tego ogrodu oddano wyznawcom wiary mojżeszowej". Autorzy ksi±żki Strzegom, zarys monografii miasta i regionu powstanie cmentarza przy ko¶ciele ¶w. Jadwigi datuj± na 1817 r., podaj±c, że "na wydzielonym obszarze znalazło się miejsce dla ludno¶ci żydowskiej".

W tym czasie obiekt znajdował się poza terenem zabudowanym. Od południowego wschodu s±siadował ze wzmiankowanym wcze¶niej cmentarzem chrze¶cijańskim, na którym chowano ewangelików i katolików.

Organizacj± pochówków zajmowało się bractwo Chewra Kadisza (hebr., Bractwo ¦więte). Na pocz±tku XX w. przewodnicz±cym bractwa był Hermann Brinitzer, a od 1913 r. Hermann Licht. Na przełomie lat 20. i 30. XX w. do bractwa należało 15 osób .

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej działka cmentarna stała się własno¶ci± ubezwłasnowolnionego i podporz±dkowanego władzom nazistowskim Zrzeszenia Żydów w Niemczech, a w 1943 r. została przejęta przez gestapo. 13 paĽdziernika 1944 r. cmentarz sprzedano na rzecz miasta.

Od 1945 r. było to miejsce pochówku Żydów, którzy osiedlili się w Strzegomiu w wyniku powojennych migracji z centralnej i wschodniej Polski. Pochowano na nim m.in. Pejsacha Rubina (zm. w 1945 r.) oraz Rywkę Troper (zm. w 1963 r.).

W 1965 r., w sprawozdaniu Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w ¦widnicy, cmentarz opisano jako czynny, pozostaj±cy w gestii KWM, nieposiadaj±cy dozorcy. Według sprawozdania, od 1958 r. na cmentarzu nie były prowadzone prace renowacyjne. Jako konieczne prace wskazano: ustawienie żelaznej bramy, zreperowanie płotu, oczyszczenie z trawy. Koszt robót wyceniono na 4 tys. zł.

Po 1968 r., po emigracji strzegomskich Żydów, cmentarz stopniowo niszczał. W opracowanej przez Urz±d do spraw Wyznań w 1981 r. Informacji dotycz±cej cmentarzy wyznania mojżeszowego w Polsce , przy cmentarzu w Strzegomiu umieszczono adnotację: "Ogrodzony murem kamiennym, zdewastowanym w 40%. Cała powierzchnia zajęta pod nagrobki (kilkadziesi±t). Nagrobki poprzewracane, zdewastowane, większo¶ć wykonana z kamienia naturalnego".

Na pocz±tku XXI w. cmentarz porastała gęsta ro¶linno¶ć, utrudniaj±ca dostęp do nagrobków. Mur był w uszkodzony w znacznym stopniu, istotny problem stanowiło za¶miecenie.

W latach 2011-2014 na cmentarzu przeprowadzono zakrojone na szerok± skalę prace porz±dkowe i renowacyjne. Niemal całkowicie usunięto ro¶linno¶ć oraz ¶mieci, podniesiono czę¶ć przewróconych macew, naprawiono kamienny mur. Prace były prowadzone przez uczniów i nauczycieli z Zespołu Szkół w Strzegomiu, Stowarzyszenie na Rzecz Wspierania Zatrudnienia i Kwalifikacji Zawodowych (niem., Verein zur Förderung von Beschäftigung und Qualifizierung) z Bad Freienwalde (dzięki któremu na cmentarzu pracowali bezrobotni z powiatów Märkisch-Oderland i Barnim), we współpracy z Urzędem Miejskim w Strzegomiu, Zwi±zkiem Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP oraz Fundacj± Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Projekt renowacji opracował Günter Grützner ze Stowarzyszenia na Rzecz Wspierania Zatrudnienia i Kwalifikacji Zawodowych w Bad Freienwalde. Prace sfinansowano m.in. ze ¶rodków Europejskiego Funduszu Socjalnego.

21 czerwca 2015 r., za renowację cmentarza Zespół Szkół w Strzegomiu otrzymał nagrodę "Laur Pamięci", przyznan± przez Ambasadę Izraela, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP oraz Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce.

Obecnie na cmentarzu, na podstawie nagrobków w różnym stanie zachowania oraz mogił ziemnych, można wyróżnić około 105 grobów, przy czym tylko 35 posiada nagrobki zawieraj±ce dane personalne zmarłych lub co najmniej daty zgonów. WyraĽny jest rzędowy układ pochówków, z nagrobkami zwróconymi licem w kierunku północno-wschodnim. Większo¶ć zachowanych nagrobków to stele w formie stoj±cego pionowo prostok±ta, zamkniętego łukiem półkolistym lub nadwieszanym, z podziałem na cokół, płaszczyznę inskrypcyjn± i przyczółek. Zidentyfikowano kilka stel podwójnych, stoj±cych na grobach osób spokrewnionych oraz grobowców rodzinnych. Jako materiał do ich wykonania stosowano m.in. granit strzegomski, piaskowiec, beton. Groby zabezpieczano poprzez ich obmurowanie w postaci niskiego ogrodzenia lub w ceglano-betonowej pokrywy. Inskrypcje sporz±dzono w językach niemieckim i/lub hebrajskim, w jednym przypadku w językach hebrajskim i polskim. Najstarsza zidentyfikowana macewa stoi na grobie Ester córki Awrahama (zm. 30 kwietnia 1816 r.), najmłodsza - na grobie Rywki (Rebeki) Troper, zmarłej w 1963 roku. Spis zachowanych nagrobków można znaleĽć na www.kirkuty.xip.pl/strzegom_macewy.xls.

Cmentarz jest otoczony kamiennym murem, z żelazn± bram± osadzon± na ceglanych filarach. Wej¶cie na cmentarz jest zamknięte, miejsca przechowywania klucza nie ustalono.

Cmentarz stanowi własno¶ć Zwi±zku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP. Obiekt figuruje w Gminnej ewidencji zabytków, poż±dane byłoby wpisane go do Rejestru zabytków nieruchomych województwa dolno¶l±skiego.

tekst: Krzysztof Bielawski
¬ródło:
Borkowski M., Kirmiel A., Włodarczyk T., ¦ladami Żydów. Dolny ¦l±sk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska,
Warszawa 2008, s. 43.
Filla J., Kronika miasta Strzegomia od czasów najdawniejszych do roku 1989, Strzegom 2014, s. 317.
Grużlewska A., Żydzi z prowincji. ¦widnicki i wałbrzyski okręg synagogalny 1812-1945. Dzierżoniów, Strzegom, ¦widnica, ¦wiebodzice, Wałbrzych, Dzierżoniów 2016, s. 104.
Popiński K., Strzegom w latach 1807-1900, [w:] Strzegom. Zarys monografii miasta i regionu,
red. K. Mitwijowski, Strzegom 1998, s. 179.
Urban K., Cmentarze żydowskie , synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966, Kraków 2006, s. 733.
Wodziński M. , Hebrajskie inskrypcje na ¦l±sku XIII-XVIII wieku, Wrocław 1996, ss. 60, 63.
Archiwum Akt Nowych, Urz±d ds. Wyznań, sygn. 132/272, Informacja dotycz±ca cmentarzy wyznania
mojżeszowego w Polsce, k. 220.
Renowacja cmentarza żydowskiego w Strzegomiu [online] http://www.strzegom.pl/2004/strony/aktualnosci/2013/09/064.php [dostęp: 02.07.2017].
Kliknij tu by obejrzeć film video nagrany na tym cmentarzu