Cmentarz żydowski w ¦rodzie ¦l±skiej - Jewish cemetery in Sroda Slaska Judischer Friedhof Neumarkt in Schlesien

Jak podaje Zbigniew Aleksy w albumie "¦roda ¦l±ska na starej widokówce", pierwsze wzmianki o Żydach ze ¦rody ¦l±skiej (w języku niemieckim: Neumarkt in Schlesien) pochodz± z trzynastego wieku - wiadomo bowiem, że w 1248 r. król czeski Karol zwolnił Żyda ¶redzkiego o imieniu Muszo z płacenia podatków. Większa grupa wyznawców judaizmu musiała mieszkać w ¦rodzie w pierwszej połowie XIV wieku. Na przełomie XIV i XV w. przez ¦l±sk przetoczyły się fale antysemickich wyst±pień. Wydarzenia te ominęły ¦rody ¦l±skiej. W 1455 roku Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Stan ten trwał do 1770 roku, kiedy to zgodę na osiedlenie się otrzymał Izaak Izrael.

Istotny rozwój osadnictwa żydowskiego w ¦rodzie ¦l±skiej przypadł na wiek dziewiętnasty. W 1817 r. w miejscowo¶ci żyło 17 wyznawców religii mojżeszowej, w 1818 - 27, w 1871 - 202. W 1861 roku zbudowano synagogę. Wichry historii sprawiły jednak, że na przełomie kolejnych stuleci liczba Żydów na Dolnym ¦l±sku zaczęła spadać. W 1925 roku w ¦rodzie ¦l. mieszkało już tylko 47 osób pochodzenia żydowskiego. Dalszy spadek wymusiło przejęcie władzy w kraju przez partię nazistowsk±. Podczas Nocy Kryształowej w dn. 9-10 listopada 1938 roku hitlerowskie bojówki zniszczyły synagogę i zdemolowały dwa sklepy prowadzone przez Żydów. Dalsze losy Żydów ¶redzkich nie s± nam znane. Jak podaje "The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust", jeszcze jesieni± 1942 r. w ¦rodzie ¦l±skiej żyły cztery osoby pochodzenia żydowskiego, pozostaj±ce w zwi±zkach małżeńskich z chrze¶cijanami. Można przypuszczać, że większo¶ć z ostatnich żydowskich mieszkańców ¦rody ¦l±skiej zginęła podczas drugiej wojny ¶wiatowej.

Cmentarz żydowski w ¦rodzie ¦l±skiej założono w 1844 roku przy Bergstrasse, obecnej ul. Górnej, na działce o powierzchni 0,21 hektara. O tym jak miejsce to wygl±dało przed wojn±, wiemy dzięki przechowywanemu w Żydowskim Instytucie Historycznym archiwalnemu zdjęciu nekropolii - był to cmentarz o formach nagrobnych typowych dla ludno¶ci żydowskiej zwi±zanej z niemieckim kręgiem kulturowym; w istotnym stopniu zasymilowanej i relatywnie zamożnej. Zapewne w latach trzydziestych, po doj¶ciu nazistów do władzy, cmentarz został zdewastowany. Ostatnie zachowane nagrobki usunięto po wyzwoleniu, w latach sze¶ćdziesi±tych, a na terenie nekropolii wybudowano budynki szkolne. W lipcu 2001 r. w miejscu pochówku żydowskich mieszkańców ¦rody ¦l±skiej - tuż obok placu zabaw - ustawiono stylizowany na macewę pomnik. Na jego awersie wyryto napis w językach: hebrajskim, niemieckim i polskim o tre¶ci: "W tym miejscu znajdował się cmentarz wspólnoty żydowskiej". W uroczysto¶ci odsłonięcia monumentu udział wzięli przedstawiciele lokalnych władz oraz Żydzi wywodz±cy się ze ¦rody ¦l±skiej, między innymi Elli Scheyer i Albrecht Wallis.

tekst: Bielawski
zdjęcia współczesne: M. Fr±ckowiak
zdjęcie archiwalne ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego