Jak podaje Zbigniew Aleksy w albumie "¦roda ¦l±ska na starej widokówce", pierwsze wzmianki o Żydach ze ¦rody ¦l±skiej (w języku niemieckim: Neumarkt in Schlesien) pochodz± z trzynastego wieku - wiadomo bowiem, że w 1248 r. król czeski Karol zwolnił Żyda ¶redzkiego o imieniu Muszo z płacenia podatków. Większa grupa wyznawców judaizmu musiała mieszkać w ¦rodzie w pierwszej połowie XIV wieku. Na przełomie XIV i XV w. przez ¦l±sk przetoczyły się fale antysemickich wyst±pień. Wydarzenia te ominęły ¦rody ¦l±skiej. W 1455 roku Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Stan ten trwał do 1770 roku, kiedy to zgodę na osiedlenie się otrzymał Izaak Izrael.

Cmentarz żydowski w ¦rodzie ¦l±skiej założono w 1844 roku przy Bergstrasse, obecnej ul. Górnej, na działce o powierzchni 0,21 hektara. O tym jak miejsce to wygl±dało przed wojn±, wiemy dzięki przechowywanemu w Żydowskim Instytucie Historycznym archiwalnemu zdjęciu nekropolii - był to cmentarz o formach nagrobnych typowych dla ludno¶ci żydowskiej zwi±zanej z niemieckim kręgiem kulturowym; w istotnym stopniu zasymilowanej i relatywnie zamożnej. Zapewne w latach trzydziestych, po doj¶ciu nazistów do władzy, cmentarz został zdewastowany. Ostatnie zachowane nagrobki usunięto po wyzwoleniu, w latach sze¶ćdziesi±tych, a na terenie nekropolii wybudowano budynki szkolne. W lipcu 2001 r. w miejscu pochówku żydowskich mieszkańców ¦rody ¦l±skiej - tuż obok placu zabaw - ustawiono stylizowany na macewę pomnik. Na jego awersie wyryto napis w językach: hebrajskim, niemieckim i polskim o tre¶ci: "W tym miejscu znajdował się cmentarz wspólnoty żydowskiej". W uroczysto¶ci odsłonięcia monumentu udział wzięli przedstawiciele lokalnych władz oraz Żydzi wywodz±cy się ze ¦rody ¦l±skiej, między innymi Elli Scheyer i Albrecht Wallis.

tekst: Bielawski
zdjęcia współczesne: M. Fr±ckowiak
zdjęcie archiwalne ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego