Żydzi ¶remscy posiadali dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz wyznania mojżeszowego w ¦remie powstał w ¶redniowieczu, zapewne wkrótce po osiedleniu się Żydów w mie¶cie i znajdował się pomiędzy dzisiejszymi ulicami Młyńsk± i F. D±browskiego. Taka lokalizacja - blisko czę¶ci mieszkalnej, nierzadko przy synagodze - była do¶ć często spotykana w wielu miastach, podobnie było również w Krakowie, Chmielniku czy Szydłowie. Wiadomo, że już pod koniec osiemnastego wieku nekropolia ta była nieczynna. Dzi¶ jej teren jest zabudowany.

Prawdopodobnie względy natury sanitarnej oraz zapełnienie najstarszego cmentarza zmusiły członków miejscowego kahału do założenia drugiej nekropolii, która powstała zapewne pod koniec XVIII wieku, poza terenem zabudowanym, w miejscu ¶redniowiecznego grodziska, przy drodze w kierunku Poznania. Z czasem miejsce to zaczęto nazywać Żydowskimi Górkami. Z przechowywanego w Muzeum ¦remskim archiwalnego zdjęcia wiemy, że tuż przed wybuchem drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz rozci±gał się po obu stronach drogi, przy wjeĽdzie wznosił się dom przedpogrzebowy, w którym zapewne dokonywano rytualnej ablucji zmarłego - z języka hebrajskiego zwanego tahar±. Inna fotografia z kolekcji Muzeum przedstawia grupę macew, ustawionych w układzie rzędowym na nierównym, pofałdowanym terenie. Wspomniane fotografie można znaleĽć w artykule M. Szczęsnego "O ¶remskich Żydach".

Cmentarz ten został doszczętnie zniszczony przez Niemców już w 1939 roku. Red. Adrian Domański w swym artykule "Mój jest ten kawałek podłogi - Rzecz o Żydach" przytacza spisan± przez Adama Podsiadłego relację Józefa Gulika, dotycz±c± dewastacji tej nekropolii: "Pod koniec listopada lub na pocz±tku grudnia 1939 r. (....) przy drugim mo¶cie zauważyłem ludzi, którzy pracowali na terenie cmentarza żydowskiego. (....) Komenderowało trzech policjantów w mundurach, ludzie na cmentarzu też byli Niemcami. Było ich może piętnastu. Brechami, młotami i łopatami niszczyli nagrobki. Rozbite, drobne kawałki wrzucali do stawu. Inne, większe do dużego dołu. (.....) Do ognia wrzucali sztachety z ogrodzenia. (....) Roboty przy likwidacji żydowskiego cmentarza musiały trwać następne dni. W każdym razie przed gwiazdk± 1939 roku nie było po nim ¶ladu. Teren splantowano, wycięte były drzewa. W międzyczasie w¶ród mieszkańców miasta mówiono, że Niemcy nie broni± (nie będzie za to kary), że można sobie brać kamienie i cegły (nie mówiono nagrobki) z ,,żydowskich gór''. Czę¶ć pozyskanego w ten sposób materiału wykorzystano póĽniej do prac budowlanych na terenie miasta. Cmentarz został ogołocony z nagrobków. Na jego terenie, w pobliżu szosy, na wysoko¶ci parkingu przy Pl. Powstańców znajdował się jedynie głaz graniczny, który wyznaczał niegdy¶ granicę wło¶ci franciszkańskich.

W 2011 r. cmentarz został uporz±dkowany. W wyniku porozumienia zawartego pomiędzy gmin± ¦rem i Gmin± Żydowsk± w Poznaniu, na cmentarzu ustawiono stylizowanym na macewę pomnik z napisami w języku hebrajskim i polskim o tre¶ci: "Pamięci Żydów spoczywaj±cych na tym cmentarzu. Niech dusze ich będ± zwi±zane w wieniec życia wiecznego. ¦rem 2011". Ułożony został także kr±g z symetrycznie rozmieszczonych głazów z mosiężnymi gwiazdami Dawida. Uroczyste odsłonięcie lapidarium odbyło się w dniu 28 czerwca 2011 r. W ceremonii udział wzięli m. in.: Michael Schudrich - Naczelny Rabin Polski, Alicja Kobus - przewodnicz±ca poznańskiej filii Zwi±zku Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Adam Lewandowski - burmistrz ¦remu, chrze¶cijańscy duchowni.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Barbara Bajarka
Osobom zainteresowanym histori± Żydów w ¦remie
polecamy lekturę "¦remskiego Notatnika Historycznego".
Numer 2/2008 został w cało¶ci po¶więcony
miejscowej ludno¶ci żydowskiej