| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
| SOKOŁY | ||
Pierwsi Żydzi przybyli do Sokół prawdopodobnie pod koniec XVII wieku. Wiadomo, że w 1764 roku w miasteczku mieszkało 163 osób wyznania mojżeszowego. Na pewno istniał już wówczas cmentarz i prawdopodobnie synagoga. W latach sze¶ćdziesi±tych XIX wieku, wraz z rozwojem kolei warszawsko-petersburskiej, miasto przeżywało gwałtowny rozwój. Wówczas w Sokołach mieszkało około tysi±ca czterystu Żydów. Gmina żydowska posiadała trzy synagogi, w tym jedna murowana. Popowstaniowe represje rz±du carskiego doprowadziły do utraty praw miejskich, które przywrócone zostały dopiero w 1915 roku przez okupanta niemieckiego. Szacuje się, że w dwudziestoleciu międzywojennym Żydzi stanowili około 70% mieszkańców Sokół. Mimo to, trudne warunki gospodarcze końca XIX wieku oraz pierwszych dekad kolejnego stulecia, pierwsza wojna ¶wiatowa, nasilenie nastrojów antysemickich, które zaowocowały kilkukrotnymi rozruchami antyżydowskimi czy też działalno¶ć syjonistów, przyczyniły się do opuszczenia miasta przez wielu Żydów. Czę¶ć z nich wyjechała do Palestyny, inni - jak między innymi Froim i Jankiel Kopytowscy, Moszek Biednowicz - w poszukiwaniu lepszych perspektyw wyemigrowała do Ameryki. We wrze¶niu 1939 roku Sokoły zostały zajęte przez wojska sowieckie, a w czerwcu 1941 miasteczko dostało się pod okupację niemieck±. Już w sierpniu Niemcy utworzyli w Sokołach getto, które istniało do dnia 1 listopada 1942 roku. Jego mieszkańców wywieziono do Białegostoku, sk±d póĽniej trafili do komór gazowych Treblinki. Podczas likwidacji getta w Sokołach, na miejscowym kirkucie rozstrzelano czternastu (według innych Ľródeł - dwudziestu) psychicznie chorych Żydów. Tuż po zakończeniu działań wojennych, garstka ocalałych z holocaustu żydowskich mieszkańców Sokół wróciła do miasteczka. W lutym 1945 roku siedmioro z nich - Szamaj Litwak, Szyjke Litwak, Tolka Żytawer, Dawid Żółty, Basia Wajnsztajn, Dawid Kaszczewski, Szajna Olszak - zostało zamordowanych przez działaj±cy w okolicy oddział zbrojnego podziemia. Najmłodsza z ofiar miała cztery lata. Więcej informacji o tym mordzie można znaleĽć w opracowaniu Anny Pyżewskiej "Tragedia w Sokołach - 17 lutego 1945 roku". W następstwie tych wydarzeń reszta sokolskich Żydów h na zawsze opu¶ciła swój rodzinny sztetl. |
||
 |
||
Ofiary egzekucji w Sokołach. ¬ródło: Księga Pamięci Sokół" |
||
Gmina wyznaniowa w Sokołach posiadała dwa cmentarze. Najstarszy z nich - założony w XVIII wieku przy obecnym placu Mickiewicza - został zamknięty pod koniec dziewiętnastego stulecia. W "Księdze Pamięci Sokół" zamieszczono kilka zdań, dotycz±cych zapewne tej wła¶nie nekropolii: "Macewy na starym cmentarzu były tak wiekowe, że niektóre zapadły się już pod ziemię, a litery na nich były zatarte. Kilka nagrobków było wykonanych z marmuru, a obramowania grobów zbudowano z kamieni i betonu. Jeden z tych pomników stał przy wej¶ciu do budynku. Był to grób sprawiedliwego rabina Jony Gutmana, o którym jedynie najstarsi mieszkańcy mogli co¶ opowiedzieć". Do dzi¶ po tym cmentarzu nie pozostał nawet najmniejszy materialny ¶lad, w jego miejscu wybudowano przychodnię. Drugi cmentarz żydowski w Sokołach założono przy dzisiejszej ulicy Nowy ¦wiat, na działce o numerze geodezyjnym 1/2. Jak wspominaj± starsi mieszkańcy, cmentarz był "ładny i do¶ć duży". W latach drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu dokonywano pojedynczych i zbiorowych egzekucji miejscowych Żydów. Przytoczmy tu urywki zeznań s±dowych, dotycz±cych procesu policjanta z Sokół, Józefa J., który "starców bił i kopał nogami, a następnie kazał im wchodzić na fury, gdzie poszczególni gospodarze wieĽli ich na cmentarz żydowski, a J. uzbrojony w pistolet pilnował ich. (....) Doły już były wykopane, ustawiono po kilku ludzi, a następnie strzelano im z tyłu w głowę. W powyższej egzekucji brał również udział J., który sam osobi¶cie strzelał" (Ľródło: A. Żbikowski "Pogromy i mordy ludno¶ci żydowskiej w Łomżyńskiem i na BiałostocczyĽnie latem 1941 roku w ¶wietle relacji ocalałych Żydów i dokumentów s±dowych" w "Wokół Jedwabnego"). Warto wiedzieć, że cmentarz był miejscem kaĽni nie tylko osób pochodzenia żydowskiego. ¦wiadczy o tym fragment referatu Waldemara Monkiewicza, opracowanego w 1970 roku na zlecenie Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku: "W 1943 roku nasiliła się na terenie Amtskomisariatu Sokoły fala terroru. Miały miejsce liczne aresztowania i egzekucje. Żandarmi zamordowali na cmentarzu żydowskim Antoniego Perkowskiego w wieku 50 lat, Kłoska Bolesława, Roszkowskiego, Stefana Klepackiego z (nazwa miejscowo¶ci nieczytelna), Czesława Roszkowskiego z Roszek Le¶nych, Ignacego Roszkowskiego z Roszek Chrzczon, Franciszka Dworakowskiego z Perk Wypych, Krystynę Wasilewsk± w wieku 13 lat z Kruszewa Wypych, Jana Nitę z Poro¶li Wojsławy, Franciszka Szalewskiego z Dworak, Kalinowskiego z Sokół i Czesława Dworakowskiego s. Tomasza z Perk Wypych." |
||
 |
||
| Lokalizacja cmentarza żydowskiego na mapie z 1935 roku (Ľródło: Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego) |
||
Jeszcze do lat pięćdziesi±tych na jego terenie znajdowały się nagrobki. Zdewastowany, służył do pozyskiwania kamienia budowlanego, jako pastwisko dla bydła oraz wysypisko ¶mieci, w póĽniejszych latach zamieniony został na boisko do piłki nożnej. Jedna z mieszkanek Sokół, w wypowiedzi udzielonej red. Julicie Januszkiewicz z dziennika "Kurier Poranny", tak opowiada o powojennych losach nekropolii: "Miejscowi porozci±gali gdzie¶ macewy. Ludzie nawet z daleka przyjeżdżali po te kamienie. Były warto¶ciowe, z granitu. Zabierali, bo widać były do czego¶ potrzebne. Krowy też tam wypasano. A teraz? Nie ma nic. Aż w sercu ¶ciska, jak się na to wszystko patrzy. Dzieci biegaj± po ludzkich szcz±tkach, ale sk±d one mog± to wiedzieć". |
||
 |
||
| Teren cmentarza żydowskiego w Sokołach | ||
W 1991 roku na mocy decyzji komunalizacyjnej wydanej przez Wojewodę Łomżyńskiego, teren cmentarny został przekazany na własno¶ć Gminie Sokoły. W 2002 roku Zwi±zek Gmin Wyznaniowych w RP wyst±pił o zwrot działki, na której znajduje się nekropolia. Do dzi¶ sprawa nie została sfinalizowana. Jeden z lokalnych społeczników w li¶cie przesłanym do naszej Redakcji napisał: "Na stronie internetowej gminy Sokoły brak jest jakiejkolwiek wzmianki o żydowskiej społeczno¶ci miasteczka. Na skierowane do Wójta zapytanie o cmentarz żydowski, nie dostałem żadnej odpowiedzi".
|
||
| Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Sokół i ich nekropolii. Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±. |
||
| Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji |
||
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |