Cmentarz żydowski w Sochaczewie znajduje się przy ul. Sierpniowej, na wschodnim brzegu Bzury, około 600 m na południe od Placu Tadeusza Ko¶ciuszki. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± nr 142801 1.0009.1764 w kształcie trapezu, o powierzchni 27848 m kw.

Jak podaje Paweł Fijałkowski w ksi±żce Żydzi sochaczewscy, cmentarz powstał "co najmniej na przełomie XV i XVI w." , a pierwsze wzmianki o nim pochodz± z drugiej połowy XVI w. W 1564 r. w dokumentach lustracji miasta zapisano: "Kiedy kto umrze, tedy dawaj± od starego Żyda zmarłego gr 30, także i od Żydówki, a od małego Żydowięcia". Jest to zatem jeden z najstarszych w Polsce cmentarzy żydowskich, który data założenia plasuje obok cmentarza Remu w Krakowie czy Tykocinie. Historyczn± warto¶ć cmentarza podkre¶lał znany przedwojenny historyk Majer Bałaban, pisz±c w 1929 r.: "Chc±c zbadać historię warszawskiej gminy żydowskiej przed założeniem cmentarza na Pradze, musimy dokładnie przestudiować epitafia w Grodzisku lub Sochaczewie". Inskrypcje na żydowskich nagrobkach stanowi± bowiem Ľródło informacji o charakterze genealogicznym i historycznym.

W ¶redniowieczu cmentarz leżał poza miastem, jak podaj± materiały archiwalne "za zamkiem". Przez wiele lat chowano tu wyznawców judaizmu z Warszawy. Jednak nawet po zakupieniu gruntów pod cmentarz żydowski na Bródnie, niektórzy Żydzi ze stolicy i jej okolic grzebani byli nadal w Sochaczewie. Kierowała nimi chęć złożenia szcz±tków swych zmarłych w pobliżu rodzinnych grobów, jak również niechętny stosunek do dokonywania pochówków "na pustym polu" na Bródnie.

Cmentarz jest miejscem spoczynku osób szczególnie zasłużonych dla społeczno¶ci żydowskiej. Pochowano tu wielu miejscowych rabinów, między innymi Mosze Charifa i Eliezera ha-Kohena Lipskera. Tu również spocz±ł zmarły w 1910 r. Awraham syn Zewa Nachuma Bornstein - cadyk z Sochaczewa. Z jego pogrzebem wi±że się pewna historia. Trasa konduktu miała przebiegać obok kapliczki Matki Boskiej. Chasydzi uważali to za niestosowne i zamierzali przej¶ć na cmentarz poln± drog±, na co jednak nie wyraził zgody jeden z chłopów. Ostatecznie orszak żałobny ruszył tradycyjnym szlakiem, a mijaj±c kapliczkę, Żydzi zakryli trumnę Awrahama Bornsteina swoimi chałatami.

Podobnie jak w innych gminach żydowskich, także w Sochaczewie istniało bractwo żałobne Chewra Kadisza. Icchak Frydman w Księdze Pamięci Sochaczewa tak opisuje jego działalno¶ć: "Była to jedna z najważniejszych organizacji w każdej społeczno¶ci żydowskiej. Nie każdy mógł być przyjęty jako członek. Należało być człowiekiem o wielkim morale i dobrej reputacji. To byli wyj±tkowi ludzie. Los każdej zmarłej osoby był w ich rękach. (..) Cmentarz pozostawał pod ich zarz±dem, prowadzili oni własn± politykę pochówków. Decydowali o miejscu na grób według zasług zmarłego lub jego rodziny. Wykonywali sw± pracę uczciwie, pobożnie, z największym szacunkiem, bez oczekiwania wynagrodzenia. (....) Zim± często musieli stać długo i palić ognisko w miejscu przyszłego grobu, tak by rozmrozić ziemię i móc wykopać dół (....). W każdy pi±tek członek bractwa pogrzebowego odwiedzał mieszkańców miasta i zbierał cotygodniowe datki. Tworzono potem spis potrzebuj±cych i każdemu z nich dawano podarunki".

W Żydowskim Instytucie Historycznym zachował się list, w którym jeden z byłych mieszkańców Sochaczewa opisał losy cmentarza w pierwszych latach PRL. Poniżej przytaczamy fragmenty jego pisma: "Cmentarz żydowski, stanowi±c nieogrodzony teren otwarty, porosły traw±, wyróżniał się z otoczenia znaczn± liczb± dobrze zachowanych pomników kamiennych, w głównej mierze wzniesionych z piaskowca, miejscami popękanych, miejscami zniszczonych. Oceniam, iż (....) było wówczas od 200 do 500 pomników nagrobkowych, nieĽle zachowanych, głównie w tej czę¶ci, która przylegała do terenu boiska szkolnego. Ten dobrze zachowany fragment cmentarza stanowił około jednej trzeciej całej powierzchni nekropolii. Na pozostałych dwóch trzecich pomniki stały jedynie sporadycznie. (....) Opisywany tutaj stan rzeczy istniał pomiędzy czerwcem 1950 roku a wiosn± 1952 r. (....). Kto dał hasło do niszczenia cmentarza, nie wiem. Do¶ć, iż na wysokim brzegu rzeki Bzury, tam gdzie zaczynała się pierwsza linia mogił i kamieni nagrobkowych z napisami, stanęło kilku chłopców klasy starszej, mocuj±c się z płyt± nagrobkow±. (....) Na moje pytanie, co robi±, odpowiedzieli, że "spławiać będ± Żydków". (....) Owo "spławianie Żydków" polegało na wyrwaniu płyty nagrobnej oraz nadanie jej ruchu obrotowego przez krawędĽ. Płyta taka staczała się z duż± prędko¶ci± ze zbocza skarpy rzeki, podskakuj±c na występach czy wyrwach, po czym l±dowała daleko od brzegu w nurtach rzeki. (....) Wkrótce już kilkadziesi±t par r±k uczestniczyło w tej niezwykłej zabawie. S±dzę, że we wczesnym stadium dewastacji zniszczono od 20 do 30 pomników. Niszczenie cmentarza nie było dziełem jednej grupy i jednego wiosennego popołudnia, cmentarz był bowiem rozległy, zawierał też zbyt wiele nagrobków. W ci±gu następnych dni dochodziło do kolejnych aktów dewastacji. (....) Pamiętam okrzyki: "popatrz, jak lec± Żydki".

Zniszczono również grób Pinkasa (Pawła) Weinberga, pierwszego powojennego wiceburmistrza Sochaczewa i przewodnicz±cego miejscowego Komitetu Żydowskiego. Weinberg został zamordowany przed swoim sklepem w dn. 20 maja 1945 r. Nigdy nie wykryto sprawców tej zbrodni. Po zabójstwie Weinberga większo¶ć ocalałych z Zagłady sochaczewskich Żydów opu¶ciła miasto.

W latach 70-tych na cmentarzu namiot rozkładał cyrk. W 1981 r. Urz±d do spraw Wyznań uznał cmentarz za nieistniej±cy.

W latach 80-tych, miejscowy historyk Paweł Fijałkowski, działaj±c w imieniu Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, odnalazł i ustawił na cmentarzu kilkana¶cie macew.

O zabezpieczenie i upamiętnienie zdewastowanego cmentarza zabiegali także członkowie izraelskiego Komitetu Żydów Sochaczewskich. W 1988 r. doszło do spotkania władz miasta z przedstawicielami ziomkostwa Arie Firstenbergiem i Josephem Grundwagiem. Wkrótce potem cmentarz został ogrodzony. W 1989 r. na cmentarzu wzniesiono pomnik po¶więcony ofiarom Zagłady, a 2 lata póĽniej w pobliżu wybudowano kolejny pomnik ku czci sochaczewskich Żydów. Ceremonia jego odsłonięcia odbyła się 23 lipca 1991 r. W 1992 r. dzięki zaangażowaniu Jehudy Widawskiego wzniesiono ohel miejscowych cadyków. Ogrodzenie cmentarza i odbudowa ohelu zostały sfinansowane przez Jehudę Widawskiego oraz darczyńców z Izraela, Stanów Zjednoczonych i Szwajcarii.

W grudniu 2015 r. doszło do zbezczeszczenia cmentarza. Nieznany sprawca na ohelu i pomnikach namalował antysemickie i wulgarne hasła. Akt wandalizmu spotkał się z potępieniem ze strony wielu mieszkańców Sochaczewa. Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzur± w Sochaczewie wydało w tej sprawie o¶wiadczenie. Planowane jest usunięcie napisów.

OPIS CMENTARZA

Teren cmentarza otacza niewysoki, metalowy płot, z furtk± i bram± ozdobionymi Gwiazdami Dawida. Na osi bramy znajduje ohel cadyków Bornsteinów. Jest to budynek parterowy, o wymiarach podstawy ok. 6 x 6 m, murowany z cegły, kryty dwuspadowym dachem, z wysoko umieszczonymi oknami zamkniętymi łukiem pełnym, z ozdobionymi Gwiazdami Dawida okulusami w partiach szczytowych. We wnętrzu znajduj± się dwie betonowe tumby, okolone metalow± barierk±. Umieszczone powyżej 3 tablice epitafijne upamiętniaj±:

•  Awrahama syna Zewa Nachuma Bornsteina (1839 - 20.02.1910/11 adar I 5670), ze strony matki potomka Mosze Isserlesa Remu, zięcia Menachema Mendla Morgensterna z Kocka, rabina w Parczewie, Kro¶niewicach, Nasielsku; pierwszego cadyka sochaczewskiej dynastii chasydzkiej, założyciela jesziwy w Sochaczewie, autora ksi±g Egle Tal (Piotrków 1905, 1939, Jerozolima 1960, Nowy Jork 1968) i Awnej Nezer (Piotrków 1912 - 1934 (7 wydań), Jerozolima 1961, 1968).

•  Szmuela syna Awrahama Bornsteina (1855 - 29.12.1926/24 tewet 5687), od 1910 r. cadyka dynastii sochaczewskiej, rezyduj±cego m. in. w Zgierzu i Łodzi, członka Moecet Gedolej ha-Tora oraz Agudas Izrael, autora 8-tomowej księgi Szem mi-Szmuel (Piotrków 1927, 1932).

•  Dawida syna Szmuela Bornsteina (1877 lub 1878 - 14.11.1942/5 kislew 5703), rabina i założyciela jesziwy w Wyszogrodzie, rabina w Łodzi i Tomaszowie, od 1926 r. cadyka sochaczewskiego, mieszkaj±cego w Otwocku, Pabianicach i Łodzi; zmarłego w getcie warszawskim i pochowanego na cmentarzu żydowskim w Warszawie.

Na ¶cianach frontowej i bocznej umieszczono 2 tablice, na których wymienione s± nazwiska fundatorów ogrodzenia i odbudowy ohelu: Jehuda Widawski, Izrael Orlik, Awraham Bornstein, Aharon Izrael Bornstein, Dawid Bornstein, Szmuel Jehuda Bornstein, Awraham ha-Kohen Dwoik, Jechezkiel Truman, Icchak Meir Truf, Dawid Lejb Jakubowicz, Jehuda Izrael, Symcha Morgenstern, Chaim Nachman Kowalski, Natanel Rotwiner, Saul ha-Kohen Rapoport, Cwi Josef ha-Kohen Spigel, Szlomo Zew Zweigenapt.