Osadnictwo żydowskie w Sobkowie ma do¶ć star± metrykę. Dzięki materiałom zgromadzonym w Archiwum Głównym Akt Dawnych wiemy, że w 1662 roku w Sobkowie odnotowano czterech żydowskich podatników i odpowiednio o¶miu w latach 1673-1674 i sze¶ciu w 1676 roku. Ponad sto lat póĽniej, w 1787 roku w mie¶cie żyło już 252 wyznawców judaizmu. Podobnie jak w innych miastach zaboru rosyjskiego, także w Sobkowie pierwsza połowa XIX wieku przyniosła zdecydowany wzrost liczebno¶ci społeczno¶ci żydowskiej. W 1827 roku w miasteczku żyło 665 Żydów. W 1858 roku wyznawcy judaizmu stanowili ponad 60% wszystkich mieszkańców. W tym okresie gmina żydowska posiadała drewnian± synagogę, dom rabina, cheder, mykwę, rzeĽnię drobiu oraz cmentarz. Na przełomie wieków liczba Żydów w Sobkowie zaczęła zmniejszać się. Wpłynęło na to uruchomienie linii kolejowej do D±browy Górniczej, co spowodowało migrację czę¶ci Żydów do Jędrzejowa, jak również trudne warunki ekonomiczne i pierwsza wojna ¶wiatowa. W spisie powszechnym z 1921 roku już tylko czterystu sobkowian zadeklarowało pochodzenie żydowskie lub wyznanie mojżeszowe. W okresie międzywojennym stan ten pogarszał się, co wymusiło w 1929 roku likwidację żydowskiej gminy wyznaniowej w Sobkowie i podporz±dkowanie jej członków kahałowi w Jędrzejowie.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej w Sobkowie przebywało ponad osiemset osób pochodzenia żydowskiego, w tym wielu przesiedleńców z innych miejscowo¶ci. Ostateczna zagłada przyszła w dniu 28 sierpnia 1942 roku, kiedy to Żydów z Sobkowa deportowano do getta w Jędrzejowie, sk±d kilkana¶cie dni póĽniej wywieziono ich do obozu zagłady w Treblince.

Cmentarz żydowski w Sobkowie jak dot±d nie doczekał się szczegółowego opracowania historycznego. Ze znanych nam Ľródeł najwięcej napisał o nim nieżyj±cy już Andrzej Penkalla w swojej ksi±żce zatytułowanej "Żydowskie ¶lady w województwie kieleckim i radomskim", który w sze¶ciu zdaniach zawarł kilka faktów z dziejów nekropolii oraz scharakteryzował stan jej zachowania.

Cmentarz położony jest na obrzeżach miejscowo¶ci, przy ul. Krzywej. Jego lokalizację można odnaleĽć na przedwojennej mapie okolic Pińczowa. Dawne granice nekropolii s± czytelne dzięki zachowanemu wałowi ziemnemu. Na terenie cmentarza przetrwało ponad siedemdziesi±t nagrobków lub ich fragmentów, z których większo¶ć zapewne znajduje się in situ, czyli w miejscu wła¶ciwego pochówku. Pomimo zniszczeń, daje się zauważyć rzędowy układ grobów, a analiza zachowanych macew pozwala na wyznaczenie starszej - położonej przy drodze - i nowszej czę¶ci cmentarza. Charakterystyczny dla żydowskich nekropolii podział na kwatery męskie i kobiece jest trudny do ustalenia.

Nagrobki z cmentarza w Sobkowie to tradycyjne macewy, wykonane z miejscowych zlepieńców i piaskowca, z inskrypcjami wył±cznie w języku hebrajskim, o półokr±głych zwieńczeniach, w których można odnaleĽć płaskorzeĽby przedstawiaj±ce między innymi: ¶więte księgi, lwy, ¶wieczniki, ręce złożone w ge¶cie błogosławienia. Brak jest ¶ladów polichromii, czyli kolorowych zdobień, jakimi przed wojn± pokrywano żydowskie nagrobki. Godna podkre¶lenia jest finezja, z jak± wykuto epitafia na niektórych pomnikach. W pobliżu drogi uwagę zwracaj± trzy niewielkie kamienie nagrobne. Mimo niemal nieczytelnych inskrypcji, ich forma oraz kształt czcionki pozwalaj± domniemywać, iż nagrobki te pochodz± z połowy XVIII wieku. W ¶rodkowej czę¶ci cmentarza widoczne jest niewielkie wzniesienie, które stanowić może pozostało¶ci po wzmiankowanym przez A. Penkallę ohelu, czyli budynku zwyczajowo stawianego nad grobem rabina lub cadyka.

Cmentarz zdewastowano w okresie drugiej wojny ¶wiatowej, a - jak twierdzi pragn±cy zachować anonimowo¶ć jeden z mieszkańców - przypadki wandalizmu i kradzieży macew zdarzały się również po wyzwoleniu. Czę¶ć nagrobków nosi ¶lady wyłamywania tuż przy ziemi. Po¶rodku nekropolii na słupie umieszczono tablicę informacyjn± z napisem o tre¶ci: "Cmentarz żydowski. Obiekt chroniony. Ostatni pogrzeb wiosn± 1942 roku. Zniszczony w czasie działań wojennych w latach 1939-1945. Obecnie w stanie zniszczonym, nienaruszonym od 1945 roku. Zanieczyszczanie i [nieczytelne] obiektu będzie karane". Druga tablica głosi: "Cmentarz żydowski w Sobkowie. Założony w drugiej połowie XVIII wieku". Obie tabliczki s± skorodowane w stopniu znacznie utrudniaj±cym odczytanie napisów.

Z pewno¶ci± jest to warto¶ciowy obiekt, w pełni zasługuj±cy nie tylko na troskę ze względu na szacunek dla pochowanych tu zmarłych, ale także na stał± opiekę konserwatorsk± oraz rozpropagowanie jako jednego z zabytków niewielkiego Sobkowa.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
Kliknij tu, by obejrzeć film video nakręcony na tym cmentarzu