Cmentarz żydowski w Służewie Jewish cemetery in Sluzewo

Pocz±tki osadnictwa żydowskiego w Służewie przypadaj± zapewne na XVIII wiek. Wiadomo, że w 1765 roku mieszkało tu 22 wyznawców judaizmu, a ich liczba w 1779 roku sięgnęła dwustu osób, co stanowiło około 50% wszystkich mieszkańców. Kolejne lata - do połowy XIX wieku - były okresem dynamicznego wzrostu społeczno¶ci żydowskiej w Służewie. W 1857 r. w Służewie żyło 560 osób pochodzenia żydowskiego. Już pod koniec XVIII wieku w miejscowo¶ci wzniesiono drewnian± synagogę. Gminie wyznaniowej w Służewie pocz±tkowo podlegały skupiska Żydów z Nieszawy, Aleksandrowa Kujawskiego i Ciechocinka. Sercem "żydowskiego" Służewa była ulica Brzeska. Ten teren do dzi¶ nazywany jest Żydowem. Tu znajdowała się murowana synagoga, dom modlitwy oraz mykwa czyli łaĽnia służ±ca do rytualnych ablucji. Z czasem służewscy Żydzi zaczęli przenosić się do Ciechocinka. Rozwijaj±ce się uzdrowisko stwarzało nowe możliwo¶ci pracy przy obsłudze kuracjuszy, w¶ród których nie brakowało też żydowskich pacjentów. Ciechocinek odwiedzał między innymi słynny cadyk z Góry Kalwarii. W 1918 roku powstała jedna gmina wyznaniowa, obejmuj±ca sw± jurysdykcj± Żydów z rejonu Służewa i Ciechocinka. Na przełomie XIX i XX w. trudne warunki gospodarcze i polityczne zmusiły czę¶ć Żydów do emigracji, głównie do Niemiec oraz Ameryki. W spisie powszechnym z 1921 roku już tylko 259 służewian zadeklarowało narodowo¶ć żydowsk±.

Po wybuchu II wojny ¶wiatowej nazi¶ci utworzyli w osadzie getto, w którym przebywało ponad dwie¶cie osób. Wkrótce cze¶ć Żydów deportowano. Ostateczna likwidacja getta nast±piła w maju 1942 roku. Pochodz±ca ze Służewa p. Zofia Kozłowska tak wspomina ten tragiczny czas: "Niemcy oznaczyli wszystkich Żydów gwiazd± na plecach. Mogli poruszać się tylko ulicami, a nie chodnikiem. W paĽdzierniku 1939 zebrano ich wszystkich w ko¶ciele. Tam przebywali aż do końca, żyj±c w okropnych warunkach. Nawet swoje potrzeby musieli załatwiać w ko¶ciele. Byli wykorzystywani do pracy. Tak było potem z wielu Polakami, kiedy na nich przyszła kolej. Już w grudniu zaczęli ich wywozić. (.....) Pozostali tylko najstarsi Żydzi jak ¦wiendzielewicz, Mynia Dojszyn. (.....) Potem i tę resztę wywieĽli. Pamiętam jak szli ulic± z niewielkimi pakunkami tego, co im było potrzebne. Byli jakby oszołomieni. Żona ¦wiendzielewicza niewidoma, tak jak i pół¶lepy m±ż ci±gnęła za sob± poduszkę, potem rzuciła j± i poszła dalej. (.....) Po wojnie zabrali¶my się do odnowy Ko¶cioła. Było co sprz±tać, pozostało¶ci po ludziach, odpady, zaschnięty mocz i kał".

Cmentarz żydowski w Służewie został założony pod koniec XVIII wieku na południe od miejscowo¶ci. Jego lokalizację można odnaleĽć na wojskowej mapie okolic Ciechocinka z 1930 roku. Wiadomo, że przed wojn± nekropolię otaczał "druciany" parkan, przy bramie znajdowała się murowana budka, a na terenie cmentarnym w drewnianym domu mieszkał stróż. W latach Zagłady miejsce pochówku służewskich Żydów zostało zniszczone przez Niemców. W wyniku dewastacji do dzi¶ nie zachowały się żadne nagrobki. Zbigniew Sołtysiński - badacz historii dziejów Żydów z Aleksandrowa Kujawskiego i Służewa - w swym artykule opublikowanym na łamach "Pulsu Aleksandrowa" (numer 7/2006) tak opisuje obecny stan tej nekropolii: "Miejsce zarosłe trawami, w którym nie sposób rozpoznać cmentarza. Wszelkie ¶lady zatarły czas i niepamięć. Jak się dowiedziałem, macewy wzmacniaj± gdzie¶ brzegi miejscowego jeziora lub stanowi± fragmenty chodnika. Odnalazłem kilka ze zdartymi kamieniarskim dłutem napisami, wbudowane w płot jednej z tutejszej posesji".