Gmina żydowska w Siedlcach posiadała trzy cmentarze. Najstarszy z nich - w pewnym okresie przez miejscow± ludno¶ć zwany "starymi mogiłkami żydowskimi" - znajdował się na placu pomiędzy ulicami: Żydowsk±, Dług± i Starym Rynkiem, a zgodnie z dzisiejszym stanem nazewnictwa, pomiędzy ul. Biskupa ¦wirskiego, ul. Berka Joselewicza oraz ul. Józefa Piłsudskiego. Nie znamy daty jego założenia. Jak podaje Edward Kopówka w swej ksi±żce zatytułowanej "Żydzi siedleccy", do czasów do II wojny ¶wiatowej na cmentarzu znajdowała się macewa z 1630 roku. Można zatem przypuszczać, że pochówków dokonywano tu na pocz±tku XVII wieku lub też już w poprzednim stuleciu. Nekropolia ta została zamknięta dla celów grzebalnych przed 1798 rokiem. ¦wiadczy o tym dokument, sygnowany przez księżnę Aleksandrę Ogińsk±: "Maj±c wzgl±d na przełożenia y usilne pro¶by Kahału y Całego gminu żydowskiego, obywatelów moich Siedleckich, przez ninieysze Prawo daję zapewnienie temuż Kahałowi y Gminowi Siedleckiemu na to: Jż Plac przy Szkole żydowskiej na którym dawniej były mogiłki, wolnym postanawiam od wszelkiego zabudowania mieszkalnego, z te mi jednak kondycyami: Naprzód aby żaden z Żydów pod jakiem kolwiek pretextem nie był nigdy, grzebionym na tymże placu, lecz na mogiłach za miastem będ±cych. Powtóre aby dla nieszpecenia miasta tenże sam płac mogiłowy był cały wewn±trz Lipami zasadzony. Po trzecie aby (...) tegoż placu przez Kahał y Gmin siedlecki dany był naokoło piękny parkan wysoki, y ten aby raz na zawsze był porz±dnie z cało¶ci utrzymywanym. Je¶liby za¶ Kahał y Gmin Siedlecki kiedykolwiek nie dopełnił wszystkich tych kondycyów w prawie wyrażonych, tym samym naruszyłyby moc y ważno¶ć tego całego Prawa sobie odemnie nadanego. Na dowód czego takowe Prawo przy zwykłey Pieczęci Ręk± moi± podpisję. Dan w Siedlcach Dnia dwudziestego drugiego Marca Tysi±cznego siedmset dziewięćdziesi±tego Ósmego Roku" (przedruk za: http://www.markopm.za.pl/siedlcekirkut.htm). W latach drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz został zdewastowany przez Niemców. Podczas akcji likwidacyjnej getta siedleckiego, teren nekropolii służył jako miejsce koncentracji ludno¶ci żydowskiej przed deportacj± do obozu zagłady w Treblince. W 1949 r. zgłoszono wniosek o usunięcie pozostałych pomników, wykonanie na cmentarzu prac budowlanych i wzniesienie pomnika według projektu N. Rappaporta i J. Ostrzewskiego. Plany odsłonięcia pomnika nie zostały zrealizowane, zamiast niego Rada Miejska w 1953 r. w miejscu cmentarza urz±dziła skwer dla dzieci. Jontel Goldman - jeden z niewielu ocalałych siedleckich Żydów, podejmuj±cy po wojnie starania na rzecz restauracji i upamiętnienia miejscowych cmentarzy żydowskich - w pi¶mie skierowanym do Ministerstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej alarmował: "Cał± przestrzeń tego placu zaorano (....). W trakcie tych robót zatrudnieni robotnicy znaleĽli masę ko¶ci ludzkich, które po przeoraniu ziemi dostały się na wierzch. Ko¶ci te robotnicy okazywali mi, mówi±c, że s± to ko¶ci po zmarłych Żydach". Obecnie po tym cmentarzu nie ma żadnych ¶ladów.

Drugi cmentarz żydowski w Siedlcach założono w pierwszej połowie XVIII wieku pomiędzy obecnymi ul. Armii Krajowej, ul. Henryka Sienkiewicza i ul. Kazimierza Pułaskiego. Cmentarz ten został zniszczony w okresie II wojny ¶wiatowej, a po wyzwoleniu zabudowany. Według informacji uzyskanej przez Edwarda Kopówkę od pochodz±cego z Siedlec Izaaka Halbera, jedynym materialnym ¶ladem tego cmentarza ma być mur od strony Al. Armii Krajowej, na którym dzi¶ znajduje się tablica po¶więcona Polakom rozstrzelanym w tym miejscu przez nazistów. Jeden z naszych siedleckich korespondentów kwestionuje to twierdzenie.

Trzeci cmentarz wyznania mojżeszowego w Siedlcach powstał zapewne w pocz±tkach XIX wieku przy ul. Kierkuckiej (obecnej ul. Szkolnej). Edward Kopówka w swoim opracowaniu powołuj±c się na archiwalne akta siedleckiego kahału twierdzi, że nekropolia funkcjonowała na pewno już w 1807 roku. Oficjalnie gmina żydowska w Siedlcach nabyła w 1826 roku za 420 złotych polskich od Macieja Skolimowskiego i jego córek Marjanny Bychowskiej i Krystyny Rychlińskiej, a pod aktem rejentalnym zakupu podpisali się: Josek Złotypier¶cień, Dawid Grynberg i Mojżesz Nusbaum. Jest to jedyny zachowany do dzi¶ cmentarz żydowski w Siedlcach. Do dzi¶ na jego terenie o powierzchni trzech hektarów zachowało się kilkaset nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1855 roku. Podczas II wojny ¶wiatowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji Żydów. Zwłoki ofiar palono.

W Żydowskim Instytucie Historycznym przechowywane s± zeznania J. Goldmana, opisuj±ce niektóre egzekucje. Przytoczmy tu krótkie fragmenty tego tekstu: "W 1942 r. przywieziono kilkadziesi±t osób na cmentarz. SS-mani dali im pięć minut czasu do rozebrania się do naga, przy czym o¶wiadczyli, że kto nie zd±ży rozebrać się w tym czasie, zostanie rozstrzelany. Chociaż wszyscy zd±żyli rozebrać się szybciej niż w pięć minut, to jednak zostali rozstrzelani". (.....) Przywieziono na ten cmentarz około stu osób, w tym dzieci, kobiety, starców. SS-mani w straszny sposób znęcali się nad nimi, torturuj±c i bij±c ich kolbami. Wstrz±saj±ce, straszne krzyki było słychać w całym mie¶cie. Dopiero kiedy ofiary nie miały już siły, zostali tu rozstrzelani. Pewnego razu na tym cmentarzu już po wykonaniu egzekucji w masowym grobie usłyszano krzyki dziecka: "Mamo, mamo!". Było to dwuletnie dziecko, tul±ce się do piersi zastrzelonej matki". Szacuje się, że na cmentarzu pochowano niemniej niż 3.000 ofiar Holocaustu. Tu również pogrzebano 39 żydowskich żołnierzy Armii Czerwonej, zgładzonych przez Niemców w obozie jenieckim.

Cytowany uprzednio J. Goldman wspomina, że po wojnie na cmentarzu pochowano żołnierzy pochodzenia żydowskiego, zabitych przez członków Narodowych Sił Zbrojnych. Jeszcze przez wiele lat - na pewno jeszcze do 1958 roku - na cmentarz przenoszono ciała Żydów, zamordowanych i pochowanych w różnych miejscach na terenie województwa.

W rok po wyzwoleniu nieliczni ocalali Żydzi siedleccy w miejscu masowych grobów na cmentarzu odsłonili pomnik z napisem o tre¶ci: "Tu spoczywaj± szcz±tki Żydów pomordowanych oraz spalonych przez barbarzyńskich hitlerowców w Siedlcach i okolicach w latach 1942-1943, ekshumowanych z miejsc ich zagłady przez Komitet Żydowski w czwart± rocznicę likwidacji getta. Składamy hołd ich męczeńskiej ¶mierci".

Ostatni pochówek na cmentarzu miał miejsce w 1962 roku. W 1977 r. z cmentarza ekshumowano szcz±tki cadyka Natana Dawida syna Jakowa Icchaka Rabinowicza i przeniesiono je na cmentarz w Peta Tikwa.

W latach PRL cmentarz niszczał. Planowano jego uporz±dkowanie i budowę lapidarium, jednak istotne prace udało się wykonać dopiero pod koniec lat osiemdziesi±tych, kiedy to ustawiono czę¶ć macew, naprawiono mur i zamontowano now± bramę. W 1993 roku miejsce spoczynku Żydów z Siedlec zostało wpisane do rejestru zabytków.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Ewa Grossman, Rafał Zubkowicz
Bibliografia: Edward Kopówka "Żydzi siedleccy"