"Nie ma już w Sejnach Żydów,
ale żydowska dusza gdzie¶ tutaj się ci±gle znajduje".
Szewach Weiss

W Sejnach, po¶ród starych kamieniczek i drewnianych chat, pomiędzy synagog± a klasztorem dominikanów, można odnie¶ć wrażenie podróży w czasie. Sejny przypominaj± na swój sposób Tykocin, choć z pewno¶ci± s± miasteczkiem bardziej ruchliwym i zadbanym. Przyjeżdża tu wielu turystów, pielgrzymuj±cych ¶ladami Jana Pawła II, przybywaj± tu także miło¶nicy judaików.

W 1602 roku dobra sejneńskie zostały zapisane zakonowi dominikanów, którzy okazali się niezwykle przedsiębiorczymi gospodarzami miasta. D±ż±c do rozwoju ekonomicznego oraz powstrzymania konkurencji ze strony pobliskiego Krasnpola, w 1787 roku zakonnicy zdecydowali się na osiedlenie w mie¶cie Żydów. Aby zachęcić ich do zamieszkania w Sejnach, mnisi wybudowali nawet.... synagogę, "gontami kryt±, z wystaw± od frontu i kolumnad±". W 1859 roku A. Połujański w swej ksi±żce zatytułowanej "Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte", tak opisywał t± historię: "Lecz ksi±dz Bortkiewicz, ówczesny przeor dominikanów sejneńskich, przeszkodził (...) wzrostowi Krasnopola, albowiem celem ¶ci±gnięcia Żydów do Sejn i za po¶rednictwem ich ożywienia tamże handlu, zbudował wspaniał± synagogę, do której ród izraelski chętnie się garn±ł i rozszerzaj±c swe stosunki handlowe, przyczynił się do upadku jarmarków i handlu krasnopolskiego; przez wdzięczno¶ć za¶ swemu dobroczyńcy ustanowił w synagodze codziennie modły za Bortkiewicza, które dot±d, bez względu, że synagoga podstarzała, i ku upadkowi się nachyla, odprawiać się maj±".

Na efekty tych starań nie trzeba było długo czekać - liczba Żydów w Sejnach zaczęła wzrastać w szybkim tempie - od siedemdziesięciu dwóch w 1789 roku, do dwustu dwudziestu dwóch w 1796 roku. W połowie XIX wieku Żydzi stanowili aż 72% wszystkich mieszkańców. Podobnie jak w innych miastach, w pierwszych latach XX wieku liczba ta znacznie spadła - wielu sejneńskich Żydów wyemigrowało do Ameryki i innych krajów. Przed wybuchem II wojny ¶wiatowej już tylko co czwarty mieszkaniec Sejn miał żydowskie korzenie.

Mimo upływu lat, w mie¶cie zachowało się wiele budynków, należ±cych przed wojn± do sejneńskich Żydów. W centrum Sejn wznosi się tak zwana "Biała Synagoga", wybudowana w połowie XIX wieku w miejscu swej drewnianej poprzedniczki. Architektonicznie wnętrze synagogi jest poł±czeniem gotyckiej sze¶ciopolówki z barokowym rozwi±zaniem centralnym, co podkre¶la rozmieszczenie filarów. Synagoga jest trzynawowa. W ¶cianie wschodniej zachowała się wnęka na Torę, tak zwany aron ha-kodesz. Nie przetrwały polichromie, babiniec oraz bima, czyli wzniesienie, z którego rabin przemawiał do wiernych. Po wojnie synagoga była używana jako magazyn i zajezdnia samochowa. Dzi¶ w odrestaurowanych salach odbywaj± się wystawy i koncerty.

Biało-niebieski budynek obok synagogi mie¶cił niegdy¶ jesziwę, założon± zapewne przez rabina Mojżesza Icchaka Awigdora. Pracownicy Fundacji Pogranicze tak mówi± znaczeniu tej uczelni: "Szkoła ta cieszyła się ogromn± sław± w¶ród maskilów - zwolenników o¶wiecenia żydowskiego, ¶ci±gaj±c wielu uczniów z odległych terenów Rosji i Polski. Dzięki niej Sejny - wprawdzie na krótko - stały się centrum haskali (o¶wiecenia) dla całej Litwy. Tu odbywały się konferencje najwybitniejszych rabinów litewskich. Wkrótce rz±d carski, w obawie przed rozprzestrzenianiem się nauk Awigdora na tereny polskie i w gł±b Rosji, zamkn±ł jesziwę w Sejnach, a Awigdora skazał na banicję. Pod koniec XIX i na pocz±tku XX wieku w budynku jesziwy mie¶cił się cheder - wyznaniowa szkoła pocz±tkowa dla chłopców. Górne piętro zajmował dom modlitwy, tu prawdopodobnie mie¶cił się także rabinat". W czasach PRL w budynku jesziwy produkowano kapcie, st±d do dzi¶ mieszkańcy Sejn nazywaj± ten gmach "papuciarni±".

W kolejnej kamienicy, z charakterystyczn± płaskorzeĽb± Żyda-tułacza przy wej¶ciu, znajduje się siedziba Fundacji "Pogranicze", założona przez grupę ludzi, zafascynowanych wielokulturow± spu¶cizn± regionu. W salach wystawowych można obejrzeć niewielk± ekspozycję judaików. Również w pobliskim Muzeum wystawione s± pami±tki po sejneńskich Żydach - stare druki, jad czyli wskaĽnik używany przy czytaniu Tory, kielichy kiduszowe, ¶wieczniki i inne przedmioty kultu. Warto wspomnieć o historii tego budynku. W Sejnach nazywano go Star± Poczt±, jako że przez całe lata, od końca XIX wieku, mie¶cił się tutaj urz±d pocztowy. Jednak pocz±tki tego budynku, sięgaj±ce połowy XIX wieku, wi±ż± się z sejneńsk± wspólnot± żydowsk±, która w ubiegłym stuleciu stworzyła tu silny o¶rodek o¶wieceniowy. W owym czasie pisarz Tuwie Pinkas Szapiro założył tutaj hebrajskie gimnazjum, jedn± z pierwszych szkół żydowskich o ¶wieckim charakterze, gdzie obok religii uczono m.in. geografii, matematyki i przedmiotów humanistycznych. W 1992 roku w Sejnach oddano do użytku nowy urz±d pocztowy. Spadkobierca wła¶cicieli Starej Poczty, pan Jan Polkowski, odst±pił budynek miastu za kwotę niższ± od faktycznej jego warto¶ci, oczekuj±c w zamian, że zostanie odremontowany i przeznaczony na cele kulturalno-o¶wiatowe. W roku 1997 sejneńscy radni przekazali Star± Pocztę nieodpłatnie O¶rodkowi Pogranicze. Inwestycję remontow± według projektu architektonicznego Rafała Winiewicza i realizowan± przez zakład budowlany Krystyny i Bronisława Kotwiców, rozpoczęto jeszcze dzięki ¶rodkom wyasygnowanym przez wojewodę suwalskiego. Aż do ukończenia kontynuowano j± ze ¶rodków urzędu marszałkowskiego województwa podlaskiego. Pewnego wsparcia inwestycji udzielił także Urz±d Generalnego Konserwatora Zabytków. Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej przyznała dotację na wyposażenie Centrum Dokumentacji Kultur Pogranicza, sali projekcyjnej, studia filmowego i fotograficznego. Datę 23 stycznia 2002 roku w jedenast± rocznicę powstania O¶rodka Pogranicze wyznaczono na dzień uroczystego otwarcia Domu Pogranicza.

Żydzi z Sejn byli grzebani na cmentarzu, położonym na terenie wsi Marynowo, przy drodze w kierunku Augustowa, tuż poza granicami miasteczka. Nekropolia została zniszczona przez nazistów, a proces dewastacji trwał też w okresie powojennym. Do dzi¶ na cmentarzu zachowały się jedynie pojedyncze podstawy nagrobków. Na terenie miasta wci±ż znajdowane s± macewy, które pracownicy Fundacji "Pogranicze" zabieraj± i zabezpieczaj± we wnętrzu synagogi.