Najwcze¶niejsze wzmianki o Żydach w Sanoku (w języku jidysz - Sanuk, Sonik, Sunik, Sunok) pochodz± z czasów panowania Kaziemierza Wielkiego. Pocz±tkowo sanocka gmina wyznaniowa podlegała kahałowi w Lesku. W 1720 roku król August II Mocny wydał przywileje dla społeczno¶ci żydowskiej Sanoka. Przez wiele lat Żydzi stanowili znaczn± czę¶ć ludno¶ci miasta. Popularno¶ci± cieszył się chasydyzm. Przed wybuchem wojny w mie¶cie mieszkało prawie pięć tysięcy Żydów.

Pierwszy cmentarz żydowski w Sanoku założono prawdopodobnie około 1720 roku. Nekropolia znajdowała się przy obecnej ul. 3 Maja i została doszczętnie zniszczona w czasie II wojny ¶wiatowej, w latach PRL na jej terenie wzniesiono budynek restauracji.

Drugi, "nowy" cmentarz żydowski zlokalizowany jest na zboczu niewielkiego wzniesienia przy ul. Kiczury. Nieznana jest data założenia cmentarza, ostatni pochówek miał miejsce w 1957 roku. W czasie wojny większo¶ć płyt nagrobnych Niemcy wykorzystali do utwardzania ulic. W dolnej, uporz±dkowanej czę¶ci cmentarza zachowało się jeszcze kilkadziesi±t macew. Na wzniesionym przez Fundację Rodziny Nissenbaumów pomniku pamięci Żydów zamordowanych w czasie okupacji niemieckiej, wyryto napis: "Kto stanie przed tym pomnikiem, niechaj pochyli głowę i z czci± wspomni męczenników poległych za ojczyznę i wiarę, za godno¶ć i wolno¶ć wszystkich ludzi - przeciw bestialstwu ludobójczego rasizmu. Spokój ich szcz±tkom!". Górn± czę¶ć cmentarza porastaj± krzewy. W¶ród zaro¶li kryje się wiele zniszczonych, połamanych nagrobków. Obrasta je mech, zapewne czę¶ć stel przykrywa warstwa ziemi.

Podczas II wojny ¶wiatowej na terenie nekropolii Niemcy dokonywali egzekucji, w których zginęło co najmniej kilkaset osób. Żadne liczby nie oddadz± jednak tragedii ofiar. Przytoczmy zeznania Janiny Piotrowskiej i Jana Smyczyńskiego, złożone przez Komisj± Badania Zbrodni Hitlerowskich: "Gestapowcy przyprowadzili na cmentarz żydowski w Sanoku dwie kobiety żydowskie wraz z o¶miorgiem dzieci, z których najmłodsze w beciku jedna z matek trzymała na ręku, a najstarsza dziewczynka miała osiem - dziewięć lat. Grób nie był jeszcze gotowy, albowiem Żydzi dopiero go wybierali. Kobiety wraz z dziećmi usiadły na trawie w pobliżu grobów i zawodziły. Dzieci, nie zdaj±c sobie sprawy z sytuacji, biegały pomiędzy nagrobkami bawi±c się i ¶miej±c. W pewnej chwili jeden z gestapowców wyrwał niemowlę z r±k matki, uniósł je jedn± ręk± do góry, a w drugiej trzymaj±c pistolet, strzelił w nie i z becikiem rzucił do grobu. Zaraz drugim strzałem pozbawił życia matkę tego dziecka. Inny gestapowiec tej drugiej kobiecie polecił przyprowadzić swoje dzieci nad grób, co ta uczyniła. Dwoje dzieci przybiegło do niej. Zaraz zastrzelił je, jak również matkę. Pozostałe dzieci dopiero wówczas pojęły grozę sytuacji i rozbiegły się po cmentarzu, kryj±c się za nagrobkami. Dwóch gestapowców biegało za nimi i strzelało. O¶mioletnia dziewczynka, raniona, nie mogła już o własnych siłach podej¶ć nad grób. Gestapowiec chwycił j± za włosy i owin±wszy je wokół swojej ręki, wlókł po ziemi, kopi±c j± przy tym butami. Tu nad grobem dobił j±".

Teren nekropolii jest ogrodzony, klucz do bramy cmentarnej można wypożyczyć w biurze Administracji Cmentarzy Komunalnych na pobliskim cmentarzu miejskim. Biuro jest czynne w dni robocze, warto wcze¶niej uprzedzić jego pracowników o planowanej wizycie (tel. 013 463 29 73).

Sanok jest dobrym miejscem do zapoznania się z wielokulturowo¶ci± rejonu. O obecno¶ci Żydów w mie¶cie przypomina cmentarz, znajduj±cy się w pobliżu rynku budynek dawnej synagogi, czy wreszcie staromiejska ulica Żydowska. W sanockim skansenie zgromadzono zabytki architektury podkarpackich grup etnograficznych - Bojków, Łemków, Pogórzan i Dolinian. Warto odwiedzić też Muzeum Ikon, a w Karczmie przy Rynku spróbować dań regionalnych.

Wiele informacji o społeczno¶ci żydowskiej w Sanoku znajdziesz na witrynie Shtetlinks

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: G. Bielawska, K. Bielawski
zdjęcie panoramiczne: Jacques Lahitte
Dziękujemy Dyrektorowi Administracji Cmentarzy Komunalnych, p. Bernardowi Jayko
za okazan± pomoc