Jak podaje Piotr Sławiński w ksi±żce Cmentarze żydowskie w Sandomierzu, miejscowi wyznawcy judaizmu mogli posiadać własn± nekropolię prawdopodobnie już w drugiej połowie XIV wieku. Wiadomo bowiem, że już w 1367 r. w mie¶cie istniała samodzielna gmina żydowska, czyli instytucja, która utrzymywała synagogę, mykwę i cmentarz. Pierwsze pisemne wzmianki pochodz± z drugiej połowy XV wieku, kiedy to w jednym dokumentów wymieniony jest cmentarz zlokalizowany "przy winnicy wicekustosza kolegiaty sandomierskiej i przy drodze do Opatowa".

W 1655 r. podczas Potopu Szwedzkiego, wielu sandomierskich Żydów zostało wymordowanych, a podczas rzezi zdewastowano także cmentarz. Majer Bałaban w ksi±żce "Historja i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historji Żydów w Polsce" napisał: "Wszyscy Żydzi zostali wycięci do nogi (....), a nagrobki cmentarne por±bano i rozrzucono".

W 1857 r. powierzchnia cmentarza wynosiła 4536 m kw. Z cał± pewno¶ci± na przestrzeni dziejów działka cmentarna ulegała powiększaniu, a teren nie był ogrodzony.

Na pocz±tku XIX w. w zwi±zku z rozwojem terytorialnym miast oraz wzrostem ¶wiadomo¶ci o zagrożeniach sanitarnych, władze ¶wieckie rozpoczęły akcję na rzecz likwidacji cmentarzy znajduj±cych się w pobliżu terenów zabudowanych i organizacji nowych miejsc pochówku. Sytuacja ta dotyczyła także pierwszego cmentarza żydowskiego w Sandomierzu, który znajdował się w rejonie rozwidlenia ul. ¦w. Jakuba (Podwala Dolnego) i ul. Tatarskiej, między domami mieszkalnymi oraz ko¶ciołami Reformatów i Benedyktynek. Około 1829 r. nekropolia została oficjalnie zamknięta, z czasem gmina żydowska zaczęła pobierać opłaty za pozyskiwanie siana z cmentarza. W 1916 r. stary cmentarz wizytował Majer Bałaban, który odnalazł na nim macewy z XVII i XVIII wieku, w zdecydowanej większo¶ci połamane i zniszczone. W okresie międzywojennym cmentarz służył jako pastwisko, mieszkańcy Sandomierza składowali na nim materiały budowlane.

Według uprzednio cytowanego P. Sławińskiego, drugi cmentarz żydowski w Sandomierzu powstał w 1829 lub 1830 r., przy obecnej ul. Suchej. Sto lat póĽniej cmentarz uległ zapełnieniu. 4 maja 1927 r. Rada Miasta zdecydowała o sprzedaży gruntu morgi na rzecz gminy żydowskiej, ale formalne podpisanie aktu sprzedaży nast±piło dopiero w lutym 1928 r. Grunt zakupiono za 1680 franków szwajcarskich, które Gmina Żydowska miała spłacać w ratach. Ze względu na trudn± sytuacj± finansow± Gminy, do wybuchu II wojny ¶wiatowej nie udało się uregulować w cało¶ci tego zobowi±zania. Po powiększeniu terenu w 1928 r. w odniesieniu do obu czę¶ci tego cmentarza zaczęto stosować okre¶lenia: "stary" i "nowy".

Staraniem Gminy na cmentarzu wzniesiono budynek, pełni±cy funkcję domu przedpogrzebowego i mieszkania dozorcy. Pocz±tkowo był to obiekt drewniany, w okresie międzywojennym powstał budynek murowany. Ogrodzenie składało się z dwóch czę¶ci: stary sektor, użytkowany jeszcze do 1930 r. otoczony był ogrodzeniem kamiennym; grunt zakupiony w 1928 r. ogrodzono murem z pustaków. Do lat trzydziestych cmentarz porastały stare sosny, które w 1938 r. zostały one wycięte i sprzedane; oraz dzikie krzewy.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz został zniszczony. Wiele pomników zostało rozkradzionych przez kolonistów niemieckich i wykorzystanych do prac budowlanych w Mokoszynie, Chwałkach i Sucharzowie. Zniszczeniu uległo także ogrodzenie. Na cmentarzu nazi¶ci dokonywali egzekucji. Zwłoki ofiar zakopywano w zbiorowych mogiłach. Przytoczmy tu opis jednego z tych tragicznych zdarzeń: " Żandarm Lescher (...) którego¶ dnia wieczorem wpadł do getta i zebrał 50 starych i chorych Żydów. W asy¶cie policji żydowskiej zapędził ich na żydowski cmentarz i tam ich zamordował. Policji żydowskiej nakazał, żeby przysłała grupę robocz± do pogrzebania ciał" . Na cmentarzu pochowano także ciała kilkuset osób, zgładzonych podczas likwidacji miejscowego getta. Podczas silnych mrozów zwłoki układano w pryzmy i przetrzymywano je do wiosny, czekaj±c na możliwo¶ć wykopania mogił w rozmarzniętej ziemi. W 1944 r. na rozkaz nazistów żydowscy robotnicy przymusowi przyst±pili do wykopywania ciał i palenia ich na stosach. Praca ta trwała około 2 tygodni. Zapach palonych zwłok czuć było w wielu miejscach Sandomierza.

Po wyzwoleniu do Sandomierza powróciła niewielka grupa żydowskich mieszkańców. Członkowie Komitetu Żydowskiego pod kierownictwem Szmula Wassera przyst±pili do zbierania skradzionych macew i składania ich na cmentarzu przy ul. Suchej. Zabezpieczone macewy posłużyły do budowy w 1948 r. lapidarium w kształcie piramidy, zaprojektowanego przez Józefa Pietraszewskiego. Jednocze¶nie ekshumowano szcz±tki Żydów zabitych na terenie miasta i w jego okolicach i przenoszono je na cmentarz.

Stary cmentarz przy ul. Tatarskiej stał się przedmiotem sporu s±dowego. 10 sierpnia 1945 r. decyzj± s±du działka cmentarna została przekazana Komitetowi Żydowskiemu w Sandomierzu. Wyrok ten został jednak podważony przez Zarz±d Miejski. Ostatecznie S±d Grodzki przyznał grunt miastu. Do 1966 r. grunt cmentarny wykorzystywano w celach ogrodniczych, następnie podzielono na cztery działki i przeznaczono pod zabudowę. Wszelkie ¶lady cmentarza zostały zatarte. Obecnie w miejscu nekropolii stoj± budynki mieszkalne oraz pensjonat Sandomiria. Podczas prac budowlanych natrafiano na ko¶ci ludzkie.

W kolejnych latach liczebno¶ć miejscowej społeczno¶ci żydowskiej systematycznie zmniejszała się. Z różnych przyczyn większo¶ć sandomierskich Żydów wyemigrowała z kraju. Żydowskie cmentarze pozostały bez opiekuna.

W 1954 r. kierownik Referatu do Spraw Wyznań PWRN w Kielcach w poufnym pi¶mie do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie pisał o powojennych losach cmentarza: "Cmentarz ten w okresie okupacji niemieckiej został zdewastowany. Nagrobki zostały usunięte i zabrane jako kamień na drogi jak i mur okalaj±cy ten cmentarz. Po wyzwoleniu opiekę nad tym cmentarzem sprawowali Żydzi mieszkaj±cy w Sandomierzu, jednakże po ich wyjeĽdzie jako mienie opuszczone pozostawał bez opieki, co z punktu widzenia etycznego ze względu na kult dla zmarłych było niewła¶ciwe. Obok cmentarza znajduje się dom b. grabarza, również w stanie podupadłym, zamieszkały przez rodzinę przygodnego lokatora, który go zaj±ł po wyzwoleniu, a który nic nie czyni w celu zabezpieczenia dalszej jego rujnacji (domu) i zabezpieczenia cmentarza przed szkodnikami (zwierzęta, pas±ce się kozy itp.) w celu poszanowania kultu zmarłych. Cmentarz ten znajduje się w bezpo¶rednim s±siedztwie Technikum Przetwórstwa Owocowego i jego opuszczony widok ujemnie wpływa również na estetyczny wygl±d tej szkoły". Rok póĽniej Dyrekcja Technikum Przemysłu Spożywczego w Sandomierzu wyst±piła o zamknięcie cmentarza, zamierzaj±c zbudować w tym miejscu internat. W dniu 13 maja 1955 roku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Sandomierzu podjęło uchwałę przekazuj±c± technikum pod budowę internatu "martwa czę¶ć byłego cmentarza żydowskiego". Cmentarz został zabudowany, urz±dzono na nim także boisko sportowe. Z dawnej powierzchni pozostawiono jedynie niewielk± działkę z pomnikiem oraz ostatnimi nagrobkami.

W ostatnich latach dr hab. Andrzej Trzciński z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie przeprowadził inwentaryzację cmentarza przy ul. Suchej. W trakcie prac odnaleziono 390 nagrobków lub ich fragmentów. Najstarsze z nich upamiętniaj± osoby zmarłe około 1846 r.: Pesę córkę Elkana Kaca; Icchaka Szmuela syna Eliezera Libera; Rachel Bejlę córkę Szmuela Cwi Kohena; Lejcę córkę Pinchasa. Ostatnim nagrobkiem - ustawionym w 1987 r. - jest symboliczna macewa Rany Jakubowicz, przywiezion± z obozu pracy w Ostrowcu ¦w. w 1944 r. i rozstrzelan± w Sandomierzu.

W 2011 r. opublikowana została ksi±żka "Cmentarze żydowskie Sandomierza", autorstwa Anety Krzywickiej, Piotra Sławińskiego oraz Andrzeja Trzcińskiego. Zawarto w niej historię społeczno¶ci żydowskiej w Sandomierzu, historię cmentarzy oraz katalog 144 nagrobków zachowanych na terenie nekropolii przy ul. Suchej.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Tomasz Kowalik - http://trobal.pulawy.pl
Bibliografia:
A. Krzywicka, P. Sławiński, A Trzciński, Cmentarze żydowskie Sandomierza, Sandomierz 2011
K. Urban, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966, Kraków 2006