Jak podaje "The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust", pierwsi Żydzi pojawili się w Rypinie w XVI wieku. Zorganizowana gmina żydowska powstała w połowie XVII wieku. Oprócz wielkiej synagogi przy ul. Targowej istniały tu także domy modlitwy licznych w mie¶cie chasydów, pozostaj±cych pod wpływem cadyków z Aleksandrowa i Góry Kalwarii. Chasydzi prowadzili również własn± jesziwę, czyli szkołę talmudyczn±. Nadanie rypińskim Żydom w 1799 roku przywilejów - między innymi prawa swobodnego prowadzenia handlu i nabywania nieruchomo¶ci - zaowocowało rozwojem gospodarczym miasta oraz wzrostem liczebno¶ci społeczno¶ci żydowskiej. Na przestrzeni XIX wieku liczba wyznawców judaizmu Rypinie wzrosła trzykrotnie - od 517 w 1827 roku do 1.706 w 1897 roku. W spisie powszechnym z 1921 roku żydowskie pochodzenia zadeklarowało 2.791 obywateli Rypina.

Po wybuchu II wojny ¶wiatowej wielu żydowskich mieszkańców Rypina uciekło na wschód. Czę¶ć pozostałych w mie¶cie Żydów zabito w okolicach miasta. Innych zmuszono do opuszczenia miasta i przeniesienia się do gett w Płońsku, Mławie, Ciechanowie i innych miejscowo¶ciach. Większo¶ć z nich zginęła. Emanuel Ringelblum, kronikarz warszawskiego getta, tak opisał ¶mierć rypińskiego rabina Natana Nutkiewicza, zabitego na Umschlagplatz: "Rabin Nutkiewicz z Rypina był przed wojn± aktywnym działaczem syjonistycznym. Odbył podróż do Ameryki w sprawach szkolnictwa hebrajskiego. Człowiek o kryształowym charakterze, tolerancyjny wobec ludzi o innych pogl±dach. Podczas wojny rabin Nutkiewicz pozyskał sympatię wielkich mas uchodĽców, dla których wiele zdziałał w Warszawie w charakterze przedstawiciela rypińskiego ziomkostwa oraz członka centrali uchodĽców. Ten skromny i szlachetny działacz zebrał znaczn± sumę dla żydowskiej organizacji niesienia pomocy. Żył o chłodzie i głodzie, po¶więcaj±c swe siły sprawie ogółu. W czasie przesiedlenia na złapali go na Umschlagplatz. Zdaj±c sobie doskonale sprawę, co go czeka w Treblince, stawił opór zbrodniarzom. Wyskoczył z wagonu, do którego go wepchnięto. Ukrainiec z konwoju krzykn±ł, aby wszedł do wagonu, w przeciwnym razie zastrzeli go. Rabin zdecydowanie odpowiedział: "Strzelaj! Nie wejdę". Ukrainiec zastrzelił go. Nie wiadomo jednak, co się stało z jego ciałem. Znalazł wieczny spoczynek w jednym z masowych grobów, jakich dziesi±tki powstały w ostatnim czasie".

Po wyzwoleniu do miasta wróciło kilkudziesięciu z około 280 rypińskich Żydów, którym dane było przeżyć wojnę. Większo¶ć z nich wkrótce wyemigrowała.

Gmina żydowska w Rypinie posiadała trzy nekropolie. O pierwszej z nich nie zachowały się żadne wiadomo¶ci. Kolejna powstała w XVIII wieku przy tzw. starej elektrowni. Założenie tego cmentarza było zapewne zwi±zane z przywilejem z 1799 roku, w którym Żydom zezwolono między innymi na posiadanie własnej nekropolii. Po tym cmentarzu nie ma już dzi¶ ¶ladu.

Najmłodszy cmentarz żydowski w Rypinie powstał prawdopodobnie w XVIII lub XIX wieku, przy obecnej ul. Spokojnej, naprzeciwko posesji nr 72. Nekropolia uległa zniszczeniu podczas drugiej wojny ¶wiatowej. Nagrobki z cmentarza zostały wykorzystane do prac budowlanych.

W latach osiemdziesi±tych i dziewięćdziesi±tych XX wieku dzięki inicjatywie miejscowego społecznika Jana Smolińskiego oraz Benjamina Stencla z Izraela udało się odzyskać czę¶ć skradzionych macew. W 1990 r. na czę¶ci działki cmentarnej urz±dzono w lapidarium, w formie półkolistego muru. Do jego wewnętrznych ¶cian przytwierdzono kilkadziesi±t macew i ich fragmentów. W centrum wzniesiono obelisk z tablic± z napisem w języku hebrajskim: "Pamiętaj! Albowiem i kamień na murze płacze. Macewy z cmentarza ¶więtej gminy Rypin zostały zbezczeszczone przez niemieckich zbrodniarzy. A ich krew będzie pomszczona, B-g patrzy z góry". Do furtki lapidarium przytwierdzono dwie tablice z napisami w językach polskim i hebrajskim o tre¶ci: "Albowiem i kamień na murze płacze. Prorok Habakuk 2.11. Groby po¶więcone pamięci zmarłych na cmentarzu żydowskim w Rypinie zostały zbezczeszczone przez zbrodniarzy niemieckich w okresie II wojny ¶wiatowej. Przelana krew zbrodni nie oczy¶ci, a Pan będzie mieszkał na Syjonie. Prorok 4.21".

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Sylwia Podkowska, Sławomir Topolewski
Kliknij tu, by obejrzeć film video nakręcony na tym cmentarzu
Księgę Pamięci Rypina (w jęz. hebrajskim i angielskim) znajdziesz tutaj: