Cmentarz żydowski w Rymanowie - zwany przez mieszkańców potocznie "okopiskiem" - znajduje się na południowych obrzeżach miasta, około 500 m od jego centrum, na południowy wschód od ul. Kalwaria. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± nr 3143, o nieregularnym kształcie i powierzchni 25176 m kw., położon± na wzgórzu stromo opadaj±cym w kierunku zachodnim.

Data założenia cmentarza nie jest znana. Z cał± pewno¶ci± istniał już na pocz±tku XVII w. Potwierdzaj± to najstarsze zidentyfikowane macewy, pochodz±ce z lat 1616, 1619, 1627, 1678-1679, 1680.

W 1815 r. na cmentarzu pochowano cadyka Menachema Mendla syna Józefa Harifa, ucznia Szmuela Szmelke z NikolsburgaElimelecha z Leżajska, od 1801 r. cadyka w Rymanowie, autora ksi±g o tre¶ci religijnej, m. in. Menachem Cyjon, Diwre Menachem, Ateret Menachem i Torat Menachem. Jego grób stał się celem pielgrzymek.

W 1846 r. w pobliżu ohelu Menachema Mendla spocz±ł Cwi Hirsz syn Jehudy Lejba ha-Kohen, zwany Hirsz Meszaret, uczeń Mosze z Przeworska, Menachema Mendla z Rymanowa i Cwi Hirsza z Ropczyc, od 1827 r. cadyk w Rymanowie, autor księgi Beerot ha-Majim .

Do połowy XVIII w. cmentarz służył jako miejsce pochówku zmarłych z Rymanowa oraz miejscowo¶ci podlegaj±cych miejscowemu kahałowi, m. in. z Brzozowa, Bukowska, Jaćmierza, Jasienicy Rosielnej, Ja¶lisk, Nowotańca, Rogów i Zarszyna.

Około 1915 r. w południowym krańcu cmentarzu powstał cmentarz wojenny. Pochowano na nim żołnierzy armii Austro-Węgier, poległych w boju w okolicach Rymanowa. Dzięki zachowanemu materiałowi ikonograficznemu - m. in. zdjęciom autorstwa Wilhelma Russa - wiadomo, że kwatera wojenna urz±dzona była na planie koła, otoczona kamiennym murem (prawdopodobnie w okresie póĽniejszym dodatkowo zwieńczonym kamiennymi kulami), z wej¶ciem schodkowym od strony południowej. W centralnej czę¶ci znajdowała się macewa zamknięta łukiem, z płaskorzeĽb± lwów i dzbanu z kwiatami, z epitafium w języku hebrajskim i niemieckim o tre¶ci: "Tu spoczywaj± żołnierze żydowscy polegli w 1915 r.".

Wiadomo, że okresie międzywojennym przy cmentarzu znajdował się budynek, wykorzystywany jako stróżówka, a być może także dom przedpogrzebowy, w którym dokonywano rytualnej ablucji zmarłych.

W latach Zagłady cmentarz stał się miejscem egzekucji. Według różnych relacji rozstrzelano na nim nie mniej niż 20 osób pochodzenia żydowskiej oraz 5 osób narodowo¶ci romskiej. Ciała ofiar grzebano w miejscu kaĽni.

Na rozkaz Niemców czę¶ć nagrobków wyrwano i użyto do utwardzania dróg i mostów w Rymanowie i okolicach. Do tych robót zmuszano między innymi rymanowskich Żydów.

Proces dewastacji kontynuowano także po wojnie. Cmentarz służył jako pastwisko dla zwierz±t gospodarskich.

Brak szczegółowych informacji o pracach restauracyjnych na cmentarzu. Prawdopodobnie około 1950 r. odbudowano ohel cadyka Menachema Mendla z Rymanowa, a w 1980 r. ohel Cwi Hirsza ha-Kohena.

W artykule Stan cmentarzy żydowskich w Polsce ("Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego", nr 4/120, 1981) Monika Krajewska i Jan Jagielski tak opisali cmentarz w Rymanowie: "Z daleka widoczne dwa ohele. S± zamknięte, ale przez rozbite okienka widać płytę wewn±trz. W otoczeniu oheli rozrzucone macewy, razem ok. 100. Macewy z płaskorzeĽbami o typowej symbolice; jedna, wysoka, szczególnie interesuj±ca. Teren poro¶nięty krzakami. Nieogrodzony".

W latach 90-tych ohele odnowiono, a teren cmentarza ogrodzono. Inwestycję zrealizowano przy zaangażowaniu m. in. rabina Mendla Reichberga oraz Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Bież±ce prace porz±dkowe wykonuje mieszkaniec Rymanowa Wojciech Białas.

W 2008 r. studenci z Zakładu Kultury I Historii Żydów UMCS pod kierunkiem dr hab. Andrzeja Trzcińskiego wykonali inwentaryzację około 100 nagrobków.

Teren cmentarza jest ogrodzony żelaznym płotem. Przy wej¶ciu znajduj± się dwa ohele, kryte dachem dwuspadowym.

Ohel z lewej strony chroni groby:
- cadyka Cwi Hirsza syna Jehudy Lejba ha-Kohena, zmarłego 20 listopada 1846 r. (1 kislew 5607 r.)
- jego syna Josefa ha-Kohena Friedmana, po ¶mierci ojca cadyka w Rymanowie, zmarłego 1 maja 1913 r. (24 nisan 5673 r.).

W ohelu z prawej strony spoczywaj±:
- cadyk Menachem Mendel syn Josefa Charifa z Rymanowa, zmarły 29 maja 1815 r. (19 ijar 5575),
- rebecyn Rebeka, żona Menachema Mendla.

Za ohelem znajduje się okolony żelazn± barierk± grób z nagrobkiem horyzontalnym. Spoczywa tu rebecyn Mirisz, córka Elimelecha z Leżajska, żona rabina Mosze Elie Elowitza.

W południowo-wschodniej czę¶ci cmentarza zachowały się nagrobki datowane na XVII w. Najstarszy z nich posiada inskrypcję o tre¶ci: "Tu spoczywa m±ż prawy, mocny, wielkich czynów. Odszedł drugiego dnia nowiu miesi±ca tamuz 376 według krótkiej rachuby. Sz. syn Sz. błogosławionej pamięci. Niech będzie dusza jego zawi±zana w węzełku życia" (tłum. A. Trzciński).

W skrajnym, południowym sektorze cmentarza znajduje się zwietrzała macewa, będ±c± jedyn± pozostało¶ci± po kwaterze wojennej z 1915 r.

Według szacunkowych danych na cmentarzu znajduje się kilkaset nagrobków w różnym stanie zachowania. Można zakładać, że stanowi± one znikomy procent przedwojennej liczby.

Klucze do bramy cmentarza oraz oheli udostępnia Wojciech Białas, zamieszkały przy ul. Kalwaria 11.

Tekst & zdjęcia: Krzysztof Bielawski
Bibliografia:
Potocki A., Żydzi rymanowscy , Krosno 2000.
Wodziński M., Groby cadyków w Polsce , Wrocław 1998.
List A. Trzcińskiego, "Skarby Podkarpacia", nr 3 (10), 2008.
Polecamy odwiedzenie portalu Wirtualny Sztetl