Cmentarz żydowski w Rozprzy Jewish cemetery in Rozprza

Pocz±tki osadnictwa żydowskiego w Rozprzy przypadaj± na XVII wiek. Do miasta przybyli wtedy Żydzi wypędzeni z Piotrkowa Trybunalskiego. Już w połowie XVII w. w Rozprzy powstała żydowska gmina wyznaniowa. Podobnie jak w innych miastach, szczególny rozwój liczebny społeczno¶ci żydowskiej przypadł na połowę XIX w. W 1827 r. w Rozprzy żyło 213 wyznawców judaizmu, w 1857 roku - 246, a u schyłku stulecia - już 593, co stanowiło około 62% wszystkich mieszkańców. Spis powszechny z 1921 r. odnotował w Rozprzy 546 osób pochodzenia żydowskiego.

Żydzi z Rozprzy prowadzili ożywion± działalno¶ć handlow±. Już w drugiej połowie XVIII wieku utrzymywali kontakty z kupcami gdańskimi. Do rozwoju miasta i tym samym społeczno¶ci żydowskiej przyczyniło się też uruchomienie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.

Podczas II wojny ¶wiatowej w Rozprzy stłoczono około 800 Żydów, w tym także osoby deportowane z innych miejscowo¶ci. W 1942 roku mieszkańcy getta zostali przewiezieni do Piotrkowa Trybunalskiego, sk±d póĽniej trafili do obozów zagłady.

Cmentarz żydowski w Rozprzy - zwany w tych stronach "kierchowem" - znajduje się około 900 m na południowy wschód od centrum miejscowo¶ci, pomiędzy ul. ¦wierczewskiego i drog± do Kolonii Stara Wie¶, w pobliżu cmentarza katolickiego. Cmentarz zajmuje działkę w kształcie zbliżonym do trapezu o przybliżonych wymiarach 85 x 92 x 95 x 72 m. Od strony wschodniej widoczna jest - obecnie podmokła i poro¶nięta krzakami - polna droga, przed wojn± prowadz±ca do cmentarza.

Według niepotwierdzonych danych nekropolia powstała w 1677 r. Pocz±tkowo chowano na niej także żydowskich mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego.

Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji w okresie drugiej wojny ¶wiatowej oraz w latach póĽniejszych. Jak podaje lokalny historyk, na polecenie Niemców macewy zostały wyrwane z ziemie i wykorzystane do utwardzania podłóg w stajniach i oborach. Z relacji ¶wiadków wynika, że po zakończeniu wojny na cmentarzu znajdowała się pewna liczba nagrobków, które stopniowo były wywożone i używane jako wypełnienia fundamentów i materiał na tarcze szlifierskie. W ci±gu kolejnych dekad niemal wszystkie naziemne ¶lady cmentarza uległy zatarciu. W jego obrębie można było odnaleĽć pojedyncze fragmenty rozbitych nagrobków - w większo¶ci betonowe podstawy wyłamanych macew.

Jesieni± 2013 r. miejscowi społecznicy odkopali i ustawili w pionie macewę Rojzy Lei Prager. W paĽdzierniku i listopadzie 2014 r. z inicjatywy Piotra Skrobka - naczelnika Ochotniczej Straży Pożarnej w Rozprzy oraz Jonny'ego Danielsa z organizacji Projekt "Matzeva" na cmentarzu przeprowadzono prace porz±dkowe. Uczestniczyli w nich członkowie Ochotniczej Straży Pożarnej w Rozprzy, mieszkańcy Rozprzy i okolicznych miejscowo¶ci oraz grupa zwi±zanych z Projektem "Matzeva" wolontariuszy z Warszawy.

Odkopano około 20 nagrobków lub ich fragmentów, płytko zalegaj±cych pod warstw± darni. Dane osobowe lub daty zgonu udało się odczytać z 8 nagrobków:

1. Icchak Różycki syn Elchanana Efraima ha-Lewi, zm. 16 szewat 5693 r. (12.02.1933 r.),
2. Rojza Lea Prager córka Jakowa Jehudy i Rebeki z rodziny Winter, żona Jakowa, zmarła w Gorzkowicach, zm. 26 marcheszwan 5690 r. (29.11.1929 r.),
3. Baruch Efraim syn Meira, zm. 27 adar 5668 r. (29.02.1908 r.).
4. Josef Jakubowicz z Gorzkowic, brak daty zgonu,
5. brak danych osobowych, zm. [..] cheszwan 5570 r. (paĽdziernik/listopad 1809 r.),
6. [....] córka Zewa Wolfa, zm. 9 nisan 5573 r. (09.04.1813 r.),
7. Icchak Szmuel syn Eli, zm. 29 tewet 5661 r. (20.01.1901 r.),
8. Josef syn Aleksandra, brak daty zgonu.

Cze¶ć odnalezionych nagrobków to typowe macewy w formie pionowych płyt z piaskowca, prostok±tnych lub zamkniętych łukiem półkolistym, z wyodrębnion± płycin± inskrypcyjn± i naczółkiem. Na cmentarzu widoczne s± też betonowe obudowy, w formie postumentów pod nagrobki lub cokołów otaczaj±cych groby.

Inskrypcje na macewach sporz±dzono w języku hebrajskim, z uwzględnieniem imion w języku jidysz (np. Wolf). Do wykonania inskrypcji stosowano w większo¶ci technikę napisu wklęsłego, na kilku macewach widoczne s± napisy wypukłe. W zwieńczeniach czę¶ci macew wyryto symbole charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej: dzbany, misy, ksi±żki, szafy z ksi±żkami, lwy, jelenie. Ze względu na bardzo dobrze zachowan± - unikaln± w skali kraju - polichromię na szczególn± uwagę zasługuje nagrobek Icchaka syna Elchanana Efraima ha-Lewi Różyckiego.

Podczas prac porz±dkowych kilka macew ustawiono w pionie. Granice cmentarza zostały zaznaczone biał± ta¶m±. Przy wej¶ciu ustawiono tablicę z napisem: "Cmentarz żydowski w Rozprzy. Prosimy uszanuj miejsce pochówku mieszkańców Twojej miejscowo¶ci".

Odnalezione fragmenty rozbitych macew zostan± wykorzystane do budowy lapidarium. Jego wzniesienie planowane jest na wiosnę 2015 r.

tekst: K. Bielawski

foto: Krzysztof Bielawski

Strażacy ustawiaj± tablicę na cmentarzu żydowskim w Rozprzy

Tablica na cmentarzu żydowskim w Rozprzy

foto: Krzysztof Bielawski

Rozprza - fragmenty grobów na cmentarzu żydowskim

foto: Małgorzata Płoszaj

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Rozprzy i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.

Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.