Cmentarz żydowski w Radomiu znajduje się około 4 km na północny zachód od Rynku, przy ul. Towarowej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± numer 146301 1.0020.AR 9.119 na planie zbliżonym do kwadratu, o powierzchni 50828 m kw.

Cmentarz został założony podczas epidemii cholery w 1831 r. Sze¶ć lat póĽniej, w dniu 19 listopada 1837 r., cmentarz został oficjalnie przekazany radomskim Żydom. W 1846 r. podpisano akt wieczystej dzierżawy działki. Teren był sukcesywnie poszerzany - kolejne zakupy gruntu miały miejsce w 1860 r., 1902 r. oraz w 1911 roku.

Podczas II wojny ¶wiatowej Niemcy zniszczyli cmentarz, wywoż±c niemal wszystkie płyty nagrobne. Macewy użyto do prac budowlanych na terenie miasta. Dewastacja trwała także po wojnie. W 1989 r. Julita Twardowska na łamach gazety "Głos Ludu" tak scharakteryzowała to miejsce: "Cmentarz żydowski w Radomiu jest tak zniszczony, że wła¶ciwie jakby nie istniał. Jeszcze przed paroma laty można tam było zobaczyć fragmenty macew wkopanych w ziemię, dzi¶ już i tego nie ma, a przez nie ogrodzony teren prowadzi droga na przełaj. Kto nie wie, ten nigdy by się nie domy¶lił, że tu wła¶nie jest beit ha-olam - dom wieczno¶ci, jak nazywaj± wyznawcy mozaizmu swoje nekropolie."

Paradoksalnie, to wła¶nie dzięki Niemcom wiadomo dzi¶, jak cmentarz wygl±dał do czasów II wojny ¶wiatowej. Niemieccy żołnierze robili bowiem na podbitych terenach zdjęcia, dokumentuj±c kolejne zdobycze i swe "bohaterskie" czyny. Często zapuszczali się do getta, by wła¶nie tam wykonać "ciekawe" zdjęcia dla swych krewnych. Powstawały w ten sposób całe reportaże, przechowywane póĽniej w prywatnych albumach. Kilkana¶cie zdjęć z radomskiego kirkutu w jednym z niemieckich antykwariatów udało się kupić Tomaszowi Wi¶niewskiemu, znanemu badaczowi podlaskich judaików. Na zdjęciach widać stoj±ce w rzędach liczne płaskorzeĽbione, polichromowane macewy. Na jednej z fotografii na tle cmentarza pozuj± u¶miechnięty niemiecki żołnierz wraz ze sw± dziewczyn±. Archiwalne zdjęcia z cmentarza żydowskiego w Radomiu prezentowane s± na witrynie www.bagnowka.com .

W sierpniu 1989 r. został zarejestrowany Społeczny Komitet Rewaloryzacji Cmentarza Żydowskiego w Radomiu, w prace którego zaangażowali się między innymi Władysław Misiuna, profesor Polskiej Akademii Nauk, odznaczony medalem "Sprawiedliwy W¶ród Narodów ¦wiata"; Stefan Borkiewicz czy senator Jan Lipski. W ci±gu kolejnych lat udało się ogrodzić teren cmentarza, wybudować mauzoleum i odzyskać wiele macew, które od czasów wojny znajdowały się w różnych punktach miasta. Nie obyło się przy tym bez trudno¶ci - przez dłuższy czas miejscowy zakład kamieniarski nie chciał oddać dużej partii płyt nagrobnych.

Żelazna, osadzona na ceglanych filarach brama wej¶ciowa znajduje się od strony ul. Towarowej. Klucz do bramy cmentarza udostępniaj± mieszkańcy domu przy ul. Twardej 13. Cmentarz otacza betonowy mur. Na jego wewnętrznej czę¶ci, po obu stronach bramy przymocowano fragmenty odzyskanych macew. Po lewej stronie od wej¶cia leży kilkadziesi±t nagrobków, odnalezionych w ostatnich latach na terenie Radomia.

Ł±cznie na cmentarzu znajduje się około 300 macew w różnym stanie zachowania. Podczas spisu prowadzonego przez Fundację Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich zidentyfikowano 282 nagrobki, z których najstarszy upamiętnia Mosze syna Natanela, zm. 15 wrze¶nia 1837 r., a najmłodszy -Annę Chanę Rachelę Najfeld, zm. 4 wrze¶nia 1939 roku.

Podczas prac restauracyjnych około stu nagrobków ustawiono w dwóch rzędach na wprost bramy, tworz±c w ten sposób współczesn± aleję główn± cmentarza . Na jej końcu w 2001 r. odsłonięto pomnik, po¶więcony Żydom poległym w obronie Rzeczypospolitej. Wyryty na nim napis głosi: "Polegli na polu chwały w walce o niepodległo¶ć Polski. Pochowani na cmentarzu żydowskim w Radomiu. Powstańcy z 1863 r.: Mendel Bojman s. Abrama, Moszek Frydman s. Beniamina, Szlama Kirszenblat s. Lejzora. Bojownicy z r. 1905-1914: Aron Rudman s. Abrama, Klecki Dawid s. Josefa, Bankier Lejb s. Judy, Wajntraub Josef s. Anszela, Gold Mordka-Jojna s. Icchoka. Zginęli w walce z bolszewikami: Samson Izrael s. Herszka, Rochman Mordka z Pułtuska, Zyndorf Lejzor, Judensztajn Gustaw, Gocman Rubin s. Dawida, Borensztajn Lejbus, Bialokin Nuchym, Kerszenbaum Izrael s. Judy, żołnierz nieznanego nazwiska, Wasersztajn Chaim s. Symchy, Loterberg Samuel, Gersztajn Ruwin, Kohn, Hochman Josef, Frydman Ruwin, Fajntrop Szmul, Fajngold Wolf, Lewinzohn Nuchym, Szmeder Icchok, Cyfersztajn Dawid, Wizenberg Kielman, Kohn, Kugiel Chaskiel, Bezimienny, Sznajer Jakub, Urbach Izrael, Lenczewski Ruwin-Lejb s. Szlamy, Belikman Zyndel, Cymerman Fiszel, Fersztenbaum Szalma, Birman Moszek s. Mordki. Cze¶ć ich pamięci".

Po prawej stronie znajduje się pomnik wybudowany w 2010 r. przy udziale więĽniów uczestnicz±cych w projekcie polskiej i izraelskiej służby więziennej "Tikkun, czyli Naprawa". Pomnik sfinansował Klub Tysi±c, w realizację zaangażowała się m.in. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Do półkolistej ¶ciany przytwierdzono kilkadziesi±t macew oraz współczesne tablice memoratywne.

Około 50 m na zachód od pomników, na niewielkim wzniesieniu stoi mauzoleum, przypominaj±ce form± ohel. Wewn±trz znajduje się nagrobek skrzyniowy, na którym wykuto epitafium w języku hebrajskim o tre¶ci: "Dla upamiętnienia 35 [.....] członków gminy, którzy byli torturowani i zostali zamordowani [.....] przez hitlerowców niemieckich, niech imię ich zostanie zatarte! Niech Bóg pom¶ci ich krew!" (tłum. R. Uszyńska). Na ¶cianie umieszczono tekst modlitwy Kadisz Jatom (Kadisz sierocy) oraz tabliczki upamiętniaj±ce kilkadziesi±t społeczno¶ci żydowskich z rejonu Radomszczyzny, zgładzonych przez Niemców w latach drugiej wojny ¶wiatowej: Drzewicę, Ciepielów, Błedów, Białobrzegi, Gowarczów, Grojec, Gniewoszów, Głowaczów, Klwów, Jedlińsk, Kazanów, Iłżę, Mogielnicę, Magnuszew, Przysuchę, Kozienice, Ryczywół, Szydłowiec, Wierzbicę, Nowe Miasto nad Pilic±, Solec, Radom, Skaryszew, Sienno, Wolanów, Przytyk, Warkę, Zwoleń, Lipsko.

Od lat społecznym opiekunem cmentarz jest Adela Głowacka z Radomskiego Stowarzyszenia Romów "Romano Wa¶t". Kilka razy w roku radomski Zakład Usług Komunalnych wykonuje na cmentarzu podstawowe prace porz±dkowe, polegaj±ce między innymi na wykaszaniu trawy.

tekst: K. Bielawski
współpraca: Łukasz Kowalczyk
Więcej informacji o historii Żydów w Radomiu znajdziesz na poniższych stronach:
We remember Jewish Radom!
Radom Ghetto
"Słowo" o Krystynie Borkiewicz i radomskich Żydach