Pierwsze wzmianki o osadnictwie żydowskim w Pyzdrach (w języku jidysz: Pyzer) pochodz± z 1387 roku. Żydowski pisarz Israel Isserlin (1400-1470) wzmiankuje t± społeczno¶ć w swej ksi±żce "Trumot Deshen". Zenon Guldon i Jacek Wijaczka w swym opracowaniu "Ludno¶ć żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku" wspominaj± też o Żydach z Pyzdr: "W 1565 roku Żydzi posiadali 4 domy i dom szkolniczy, a w 1579 roku opłacili 30 złp pogłównego. W 1628 roku było tu 7 domów i 8 komorników żydowskich. Mieszczanie skarżyli się jednak, że Żydzi "domów siła w mie¶cie, to jest więcej nad liczbę prawem opisan± modo obligatorio trzymaj±, z których ciężarów miastu należ±cych ponosić nie chc± in summum civitatis detrimentum, tym to czyni±c pretekstem, że prawo Żydom dóbr modo perpetuae resignationis więcej nad domów 7 dostawać nie pozwolili".

Przywódcy miejscowej gminy żydowskiej odgrywali znacz±c± rolę w Sejmie Czterech Ziem. Wiemy, że w XVII i XVIII w. Żydzi mieszkali w wydzielonej dzielnicy i zajmowali się handlem, posiadali młyny i garbarnie. W 1764 roku w¶ród żydowskich rzemie¶lników doliczono się 29 krawców, czterech ku¶nierzy, pięciu rzeĽników, trzech golibrodów i piekarza. Czę¶ć Żydów utrzymywała się z furmaństwa. Autorzy wydanego w 1883 roku "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", opisuj±c Pyzdry podali, iż "handel zostawał głównie w rękach żydów".

Miejscowy kahal posiadał synagogę, dom modlitwy oraz cmentarz. W 1782 roku rabinem Pyzdr był Rafael, autor dzieła "Or Leyesharim". Spo¶ród innych rabinów wymieńmy Nachmana z Amsterdamu, Bera Leventhala, Mordechaja Dawida czy Chaima Cwi Kantora.

Na przestrzeni wieków liczba Żydów w Pyzdrach ulegała wahaniom. W latach 1764-1765 mieszkały tu 454 osoby wyznania mojżeszowego. Największa odnotowana liczba 1.221 żydowskich mieszkańców przypada na 1808 rok. W póĽniejszych latach liczebno¶ć Żydów w Pyzdrach systematycznie zmniejszała się. Spis powszechny z 1921 roku zarejestrował już tylko 406 osób pochodzenia żydowskiego. Spadek ten był zwi±zany z powszechn± w tym czasie emigracj± za ocean.

Po zajęciu miasta przez nazistów w 1939 roku, Żydzi z Pyzdr zostali poddani represjom - ograniczono ich przemieszczanie się, skonfiskowano maj±tki i zmuszono do niewolniczej pracy. Utworzony z polecenia okupantów Judenrat miał za zadanie wyznaczać pracowników do robót przy budowie dróg, naprawie mostu czy prac polowych. W dniach 17-18 czerwca 1940 roku żydowscy mieszkańcy Pyzdr zostali deportowani do Rzgowa, GrodĽca i Zagórowa. Większo¶ć z nich została póĽniej zgładzona.

Osiemnastowieczny cmentarz żydowski w Pyzdrach został kompletnie zdewastowany. Z macew wykonane zostały wały wzdłuż Warty. Kamień ten też wykorzystano do bruku ulicznego oraz do wybudowania tzw. bunkra przy ulicy Nadrzecznej. Bunkier ten osadzony w skarpie podklasztornej służył za magazyn paliw dla elektrowni. W licu magazynu umieszczono większy fragment macewy z wyraĽnie daj±cym się odczytać napisem hebrajskim.

Dzięki staraniom kustosza Muzeum Regionalnego w Pyzdrach, p. Michała Czerniaka, czę¶ć macew przeniesiono z brzegu rzeki do pomieszczeń muzeum.  W 1993 roku na terenie nekropolii wzniesiono niewielkie lapidarium, w którym umieszczono odzyskane stele nagrobne. Do Muzeum co pewien czas wci±ż trafiaj± kolejne fragmenty macew.

Tekst: K. Bielawski
foto: Andrzej Lichnerowicz
Bibliografia: "Pyzdry" - Encyclopedia of Jewish Communities in Poland , Volume I
Z. Guldon, J. Wijaczka "Ludno¶ć żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku" w "Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów"