Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
PSZCZYNA    

Społeczno¶ć żydowska w Pszczynie do drugiej dekady XIX wieku nie posiadała własnej nekropolii. Do tego czasu Żydzi z Pszczyny i okolic grzebani byli na cmentarzu żydowskim w Mikołowie, za co rodziny zmarłego musiały obficie płacić proboszczowi mikołowskiej parafii ¶w. Wojciecha. W 1720 r. zjazd dekanalny w Pszczynie wydał rozporz±dzenie, które zobowi±zywało proboszcza mikołowskiego do porozumiewania się w kwestii pochówku Żydów, z proboszczem parafii, na terenie której zmarły Żyd mieszkał. W 1814 r. w Gliwicach odbyło się zgromadzenie gmin żydowskich Górnego ¦l±ska. W obradach przewodniczył członek Rady Miejskiej w Pszczynie, Abraham Muhr. Uchwalono wówczas memoriał o zjednoczeniu gmin żydowskich w działalno¶ci religijnej i udzielaniu sobie wzajemnej pomocy . Zgromadzenie to było przełomowe dla gmin żydowskich, które zmobilizowały się do zakupu działek pod własne cmentarze. Dnia 2 sierpnia 1814 r. trzej pszczyńscy Żydzi zakupili za 240 talarów reńskich duż± działkę o powierzchni 1500 metrów kwadratowych przy ul. Strzeleckiej (wówczas jeszcze poza granicami miasta), któr± przeznaczono pod przyszły cmentarz wyznania żydowskiego. Pierwsz± pochowan± osob± była Jettel, córka rabina Hirschela Guttmanna, zmarła 10 wrze¶nia 1814 r.

W 1830 r. powołano do życia bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, na czele którego stanęli Wolf Armuth oraz Samuel Bändel. Dbało ono o należyt± oprawę ceremonii pogrzebowych, dokonywało rytualnego obmycia ciała i przygotowania go do pochówku. W 1888 r. od strony ulicy zbudowano ceglane ogrodzenie z dwoma stylizowanymi, kutymi furtkami oraz neogotycki dom przedpogrzebowy, według projektu pszczyńskiego architekta i budowniczego Ernsta Betza. Jest to budynek murowany z cegły, na planie prostok±ta usytuowany dłuższym bokiem na osi wschód-zachód, jednokondygnacyjny i przykryty czterospadowym dachem zwieńczonym u szczytu iglic±. Jest symetryczny, posiada zamknięte pełnym łukiem drzwi umieszczona na przestrzał na osi budynku. Ponad bram± wjazdow± znajduje się otynkowana płycina z hebrajskim napisem: "Ponieważ koniec jest dla męża pokoju". Po jego bokach znajduj± się dwie Gwiazdy Dawida. Do domu przedpogrzebowego prowadzi 35-metrowa aleja, po której obu stronach rosn± jesiony wyniosłe.

Pszczyna - cmentarz żydowski Pszczyna - cmentarz żydowski najstarsza macewa w Pszczynie Pszczyna - nagrobek
Widok ogólny cmentarza
(foto: Sławomir Pastuszka)
Grób rabina Dawida Rau
(foto: Sławomir Pastuszka)
Najstarsza macewa
(foto: Sławomir Pastuszka)
Nagrobek E. i F. Sachs
(foto: Sławomir Pastuszka)

Cmentarz był użytkowany do 1938 r. Ostatnia pochowana osoba to Heinrich Koenigsfeld, zm. 12 sierpnia 1938 r. - jego nagrobek został skradziony pod koniec lat 80. XX wieku. Podczas II wojny ¶wiatowej cmentarz był nienaruszony i odgrodzony drewnianym parkanem od ulicy. Po zakończeniu wojny nie dokonywano na nim pochówków, mimo iż w Pszczynie mieszkała ponad 200-osobowa grupa Żydów. Na podstawie zarz±dzenia p.o. ministra gospodarki komunalnej Stanisława Sroki z dnia 24 stycznia 1959 r. cmentarz został oficjalnie zamknięty do celów pochówkowych. W 1972 władze miejskie wydały rozporz±dzenie stanowi±ce, że: " Teren nieczynnego cmentarza żydowskiego zostanie przeznaczony (po upływie 40 lat od ostatniego pochowania zwłok) na zieleniec wewn±trz osiedla domków jednorodzinnych" . Plany te nie zostały jednak zrealizowane. Obecny stan cmentarza jest wynikiem braku należytej opieki w okresie powojennym.

Cmentarz żydowski w Pszczynie zajmuje powierzchnię 0,6 hektara i jest podzielony na pięć kwater grzebalnych. Zachowało się na nim ponad 400 nagrobków (ok. 90% wobec stanu przedwojennego). Znajduj±ce się na nich inskrypcje hebrajskie i niemieckie stanow± cenne Ľródło do poznania czę¶ci historii Żydów ziemi pszczyńskiej. Język hebrajski jest językiem ¶więtym; jako język inskrypcji przyj±ł się w IX wieku i od tego czasu przez ponad tysi±c lat był jedynym używanym do zapisywania żydowskich inskrypcji. Do lat trzydziestych XIX językiem inskrypcji nagrobnych na cmentarzu żydowskim w Pszczynie był wył±cznie hebrajski. Pierwsza inskrypcja w języku niemieckim pojawiła się na nagrobku Rosel Gutmann z domu Steiner, zmarłej 14 listopada 1833 r., jednak dzieliła ona swoje miejsce na nagrobku wraz z inskrypcj± w języku ¶więtym. Od tego czasu możemy zauważyć popularn± tradycję zapisywania inskrypcji w dwóch językach jednocze¶nie: hebrajskim i niemieckim (gdzie pierwszy był językiem tradycji a drugi językiem ojczystym). Jednak wpływ haskali i coraz większa asymilacja pszczyńskich Żydów doprowadziła do ograniczenia hebrajskiej inskrypcji do podstawowych informacji, co było zwi±zane z coraz mniejsz± znajomo¶ci± tego języka w¶ród tej społeczno¶ci. W okresie międzywojennym drastycznie zmniejszono ilo¶ć hebrajskiej inskrypcji lub całkowicie z niej zrezygnowano. Było wiele powodów tej sytuacji: całkowita asymilacja i brak znajomo¶ci języka w¶ród społeczno¶ci (w tym brak obsadzonego stanowiska rabina gminy żydowskiej, który często pomagał w tworzeniu inskrypcji lub j± poprawiał i zatwierdzał) oraz wzrastaj±ce koszty wykucia liter. Pierwszy nagrobek na którym nie wykuto inskrypcji hebrajskiej, należy do Helene Friedländer z domu Milkuschütz, zmarłej w 1872 r.

Pszczyna - cmentarz żydowski dom pogrzebowy w Pszczynie Pszczyna - dom pogrzebowy Pszczyna - kirkut
Fragment muru
(foto: Ewa Rytek)
Dom pogrzebowy
(foto: Ewa Rytek)
Dom pogrzebowy
(foto: Ewa Rytek)
Nagrobki na cmentarzu
(foto: Ewa Rytek)

Na niektórych nagrobkach znajduj± się sygnatury zakładów kamieniarskich: J. Noschadek u. Co. Zabrze, Wulkan. Bielsko, Pick. Gleiwitz, J.Becke. Pless, A.Rosenthal. Kattowitz, R.Barth. Kattowitz, R.Barth. Gleiwitz, S.Pick. Königshütte, Gröger Pless, L.Rosenthal. Beuthen, E.Wenzel. Brieg i Rosenthal. Brieg. Nagrobki były także numerowane - numer na nagrobku odpowiadał numerowi w księdze pochówkowej, która nie zachowała się do dzisiejszych czasów. Zwyczaj ten wprowadzono w latach 80. XIX wieku i od tego czasu numer na nagrobku był wykuwany podczas produkcji, natomiast na starszych nagrobkach numer domalowano farb±. Nagrobki z okresu po 1922 r. nie były już numerowane.

Na cmentarzu żydowskim w Pszczynie spoczęło wiele zasłużonych mieszkańców miasta i okolic:
- Abraham Muhr (zm. 1847 r.) - działacz społeczny, zasłużony na rzecz równouprawnienia Żydów niemieckich,
- Philipp Zwiklitz (zm. 1848 r.) - lekarz miejski,
- Samuel Skutsch (zm. 1862 r.) - pierwszy żydowski przewodnicz±cy Rady Miejskiej, prezes gminy żydowskiej w Pszczynie,
- Hirschel Guttmann (zm. 1874 r.) - pierwszy rabin gminy żydowskiej w Pszczynie,
- Heinrich Schiller (zm. 1875 r.) - współzałożyciel uzdrowiska w Goczałkowicach,
- Fedor Muhr (zm. 1893 r.) - kupiec, przewodnicz±cy Rady Miejskiej, prezes gminy żydowskiej w Pszczynie,
- Wilhelm Kohn (zm. 1896 r.) - bankier,
- Chilus Mendelssohn (zm. 1899 r.) - rabin, działacz syjonistyczny, historyk,
- Heinrich Timendorfer (zm. 1910 r.) - kupiec, prezes gminy żydowskiej w Pszczynie,
- David Rau (zm. 1911 r.) - czwarty rabin gminy żydowskiej w Pszczynie,
- Simon Steiner (zm. 1930 r.) - karczmarz w Ćwiklicach, kantor gminy żydowskiej w Pszczynie,
- Heinrich Koenigsfeld (zm. 1938 r.) - przedsiębiorca, radny miejski, zwi±zany z Chorzowem,

ale przede wszystkim zwykli ludzie, kupcy, przedsiębiorcy, restauratorzy, karczmarze, nauczyciele. Należy wymienić rodziny: Bielschowskich, Freyów, Friedländerów, Grünpeterów, Königsfeldów, Plessnerów, Rothów, Sachsów, Schillerów, Schindlerów, Schlesingerów, Silbigerów, Simonów i wielu innych.

Cmentarz znajduje się pod stał± opiek± p. Sławomira Pastuszki, członka miejscowej społeczno¶ci żydowskiej, który udziela informacji na temat cmentarza, osób pochowanych oraz gminy żydowskiej. Nekropolia jest regularnie porz±dkowana, a kilka razy do roku organizowane jest zwiedzanie dla mieszkańców miasta. W przeci±gu ostatnich 5 lat udało się odnowić ponad 150 nagrobków, z czego ponad 60 z powrotem ustawiono do pionu. Opiekun cmentarza wykonał kompletn± inwentaryzację nagrobków, podczas której spisano ponad 400 nazwisk pochowanych. Obejmuje ona m.in. odpisy pełnych inskrypcji (niemieckich i hebrajskich) nagrobnych wraz z tłumaczeniami. Spis jest regularnie uzupełniany o kolejne nagrobki, które s± odnawiane lub odnajdywane na terenie cmentarza.

Osoby zainteresowane zwiedzaniem cmentarza lub szukaj±ce informacji na temat osób pochowanych, proszone s± o kontakt mailowy: slav31@vp.pl

tekst: Sławomir Pastuszka
Kliknij tu, by obejrzeć krótki film video, nakręcony na terenie tej nekropolii

zdjęcia: Ewa Rytek
grób jedynego rabina pochowanego na tym cmentarzu
zdjęcia: Małgorzata Płoszaj
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Pszczyny i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.

Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji

strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas