| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
| PRZEMY¦L | |||
Stare, omszałe, o startych napisach, z rozcapierzonymi dłońmi kapłanów, stercz±ce bokiem, zapadnięte, przewrócone nagrobki. Puste powietrze, cudze imiona, cudze lata, pomieszane, wytarte przez deszcz, a każde to ¶wiat zasypany ziemi±, zapomniany na ¶cieżkach zarosłych dzik± traw±. J. Stryjkowski "Sen Azrila" |
|||
Gmina żydowska w Przemy¶lu na przestrzeni dziejów posiadała dwa cmentarze. Najstarszy z nich został założony poza murami miasta, przy drodze do Nehrybki, pomiędzy obecnymi ul. Wandy i ul. Rakoczego. Nie znamy daty powstania tej nekropolii. Po raz pierwszy cmentarz wymieniany jest w 1568 roku w przywileju wydanym przez króla Zygmunta Augusta. Kolejne archiwalne zapisy wzmiankuj± dewastację nekropolii w 1571 roku. W 1638 roku król Władysław IV Waza nadał przemyskim Żydom przywilej, w którym zezwala im na używanie "bożnicy i kierchowa", jednocze¶nie wskazuj±c cmentarz jako miejsce pochówku dla wyznawców judaizmu z okolicznych miast, między innymi z Jarosławia, Pruchnika, Kańczugi i Dynowa. Pięć lat póĽniej teren cmentarny został powiększony. Wiadomo, że zakup gruntu nast±pił także w 1765 roku. Zapewne w XVIII wieku nekropolia uzyskała ogrodzenie, przedtem w Ľródłach archiwalnych pojawiaj± się liczne zapiski ¶wiadcz±ce o niszczeniu cmentarza przez żołnierzy i chłopów wypasaj±cych konie oraz bydło. |
|||
 |
 |
 |
 |
| Macewy na starym cmentarzu żydowskim. Fotografie ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej | |||
Podczas drugiej wojny ¶wiatowej nekropolia uległa dewastacji. Kamienne nagrobki wykorzystano do prac przy utwardzaniu dróg i ulic, między innymi na terenie koszar przy ul. Mickiewicza. Pozbawiony opieki cmentarz stopniowo popadał w zapomnienie i zarastał. Dzi¶ z jego dawnej tkanki materialnej pozostała jedyna zniszczona ceglana brama. O tym, jak cmentarz wygl±dał przed wojn±, wiemy dzięki archiwalnym fotografiom, przechowywanym w zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. Wiadomo, że na cmentarzu znajdowała się liczna grupa nagrobków pochodz±cych z XVI wieku. Najstarsza zidentyfikowana na zdjęciach macewa upamiętniała kobietę o imieniu Gitel córkę Gerszona, zmarł± w dniu 23 wrze¶nia 1574 roku (8 tiszri 5335 roku). Gdyby nie zniszczenia z okresu Holocaustu, przemyska nekropolia byłaby dzi¶ obiektem zabytkowym tej samej klasy co krakowski cmentarz Remu czy kirkut w Lesku. |
|||
 |
 |
 |
 |
| Teren starego cmentarza żydowskiego (zdjęcia: Maciej Fijałkowski) | |||
W połowie XIX wieku cmentarz zajmował powierzchnię około dwóch hektarów i był niemal całkowicie wykorzystany. Gmina żydowska w Przemy¶lu została postawiona przed konieczno¶ci± organizacji nowego miejsca pochówku. Wobec rozwoju terytorialnego Przemy¶la i zgodnie z dziewiętnastowieczn± polityk± władz, zmierzaj±c± do lokowania cmentarzy z dala od terenu zabudowanego, nowa nekropolia przemyskich Żydów została założona na ówczesnych peryferiach miasta, na stoku wzgórza przy obecnej ul. Słowackiego. Zgodnie z żydowskim obyczajem, wyznaczono oddzielne kwatery dla mężczyzn i kobiet. Identyfikacja nagrobków pozwala s±dzić, że pocz±tkowo zmarłych grzebano w ¶rodkowej czę¶ci cmentarza. Powierzchnia nekropolii była sukcesywnie powiększana. Dokupion± w okresie międzywojennym wschodni± czę¶ć cmentarza, od strony ul. Słowackiego, wykorzystywano do pochówków najbogatszych Żydów z Przemy¶la. W 1913 roku ukończono prace przy budowie ogrodzenia. Wzniesiono wtedy także zachowan± do dzi¶ bramę, na której umieszczono napis: "T± czę¶ć muru z bramami żelaznymi ufundował w 1913 roku Arnold Rabinowicz". |
|||
 |
 |
 |
 |
Nowy cmentarz żydowski w Przemy¶lu (zdjęcia: Artur Cyruk)
|
|||
Mimo zniszczeń, do dzi¶ na terenie cmentarza zachowało się około trzystu nagrobków, w¶ród których dominuj± tradycyjne macewy. ¦ladem procesów asymilacyjnych i rozwoju techniki kamieniarskiej s± pomniki nagrobne z pocz±tków XX wieku, o nowoczesnej stylistyce, wykonane w formie obelisków, z ozdobnymi barierkami, z inskrypcjami w językach polskim i niemieckim. |
|||
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Nowy cmentarz żydowski w Przemy¶lu (zdjęcia: Artur Cyruk) |
|||
O tragicznych losach ludno¶ci żydowskiej przypominaj± liczne pomniki i nagrobki ofiar Holocaustu. Po wojnie w pobliżu bramy wzniesiono pomnik dedykowany "Pamięci 4.000 Żydów, ofiar zbrodni hitlerowskich w latach 1939-1944". Nieco dalej można odnaleĽć zbiorow± mogiłę Żydów z Medyki, zgładzonych przez Niemców w 1943 roku oraz symboliczny grób znanego społecznika, kapitana Emila Klausnera, zamordowanego przez NKWD w Katyniu. W ¶rodkowej czę¶ci cmentarza, w dwunastu masowych grobach, pochowano ofiary nazistowskich egzekucji - Żydów pochodz±cych między innymi z Przemy¶la, Stalowej Woli i Lubaczowa. Poniżej prezentujemy wykonane w 1960 roku zdjęcie, jako udało się nam odnaleĽć w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Na jego rewersie umieszczono adnotację o tre¶ci: "Cień na fotografii przedstawia grób masowy na cmentarzu żydowskim w Przemy¶lu. Tu gestapowcy rozstrzeliwali masowo Żydów, którzy musieli nago wchodzić do tego grobu, po czym gestapowcy, zawsze w czasie wykonywania tej mokrej roboty pijani, strzelali do nieszczę¶liwych ofiar z góry, a następnie ofiary czasami lekko ranne w¶ród przeraĽliwych jęków i krzyku rozpaczy zakopywali". |
|||
 |
|||
W 2002 roku, dzięki zaangażowaniu Piotra i Jacka Szwiców, Yale Reisnera z Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Łukasz Biedki, opracowano spis nagrobków, uwzględniaj±cy między innymi imiona i nazwiska zmarłych oraz daty ich ¶mierci. tekst: K. Bielawski |
|||
Polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych: |
|||
| Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Przemy¶la i ich nekropoliach. Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± te cmentarze z okresu przed II wojn± ¶wiatow±. |
 |
| Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji |
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |