| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
| PRZEMYŚL | |||
Stare, omszałe, o startych napisach, z rozcapierzonymi dłońmi kapłanów, sterczące bokiem, zapadnięte, przewrócone nagrobki. Puste powietrze, cudze imiona, cudze lata, pomieszane, wytarte przez deszcz, a każde to świat zasypany ziemią, zapomniany na ścieżkach zarosłych dziką trawą. J. Stryjkowski "Sen Azrila" |
|||
Gmina żydowska w Przemyślu na przestrzeni dziejów posiadała dwa cmentarze. Najstarszy z nich został założony poza murami miasta, przy drodze do Nehrybki, pomiędzy obecnymi ul. Wandy i ul. Rakoczego. Nie znamy daty powstania tej nekropolii. Po raz pierwszy cmentarz wymieniany jest w 1568 roku w przywileju wydanym przez króla Zygmunta Augusta. Kolejne archiwalne zapisy wzmiankują dewastację nekropolii w 1571 roku. W 1638 roku król Władysław IV Waza nadał przemyskim Żydom przywilej, w którym zezwala im na używanie "bożnicy i kierchowa", jednocześnie wskazując cmentarz jako miejsce pochówku dla wyznawców judaizmu z okolicznych miast, między innymi z Jarosławia, Pruchnika, Kańczugi i Dynowa. Pięć lat później teren cmentarny został powiększony. Wiadomo, że zakup gruntu nastąpił także w 1765 roku. Zapewne w XVIII wieku nekropolia uzyskała ogrodzenie, przedtem w źródłach archiwalnych pojawiają się liczne zapiski świadczące o niszczeniu cmentarza przez żołnierzy i chłopów wypasających konie oraz bydło. |
|||
 |
 |
 |
 |
| Macewy na starym cmentarzu żydowskim. Fotografie ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej | |||
Podczas drugiej wojny światowej nekropolia uległa dewastacji. Kamienne nagrobki wykorzystano do prac przy utwardzaniu dróg i ulic, między innymi na terenie koszar przy ul. Mickiewicza. Pozbawiony opieki cmentarz stopniowo popadał w zapomnienie i zarastał. Dziś z jego dawnej tkanki materialnej pozostała jedyna zniszczona ceglana brama. O tym, jak cmentarz wyglądał przed wojną, wiemy dzięki archiwalnym fotografiom, przechowywanym w zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. Wiadomo, że na cmentarzu znajdowała się liczna grupa nagrobków pochodzących z XVI wieku. Najstarsza zidentyfikowana na zdjęciach macewa upamiętniała kobietę o imieniu Gitel córkę Gerszona, zmarłą w dniu 23 września 1574 roku (8 tiszri 5335 roku). Gdyby nie zniszczenia z okresu Holocaustu, przemyska nekropolia byłaby dziś obiektem zabytkowym tej samej klasy co krakowski cmentarz Remu czy kirkut w Lesku. |
|||
 |
 |
 |
 |
| Teren starego cmentarza żydowskiego (zdjęcia: Maciej Fijałkowski) | |||
W połowie XIX wieku cmentarz zajmował powierzchnię około dwóch hektarów i był niemal całkowicie wykorzystany. Gmina żydowska w Przemyślu została postawiona przed koniecznością organizacji nowego miejsca pochówku. Wobec rozwoju terytorialnego Przemyśla i zgodnie z dziewiętnastowieczną polityką władz, zmierzającą do lokowania cmentarzy z dala od terenu zabudowanego, nowa nekropolia przemyskich Żydów została założona na ówczesnych peryferiach miasta, na stoku wzgórza przy obecnej ul. Słowackiego. Zgodnie z żydowskim obyczajem, wyznaczono oddzielne kwatery dla mężczyzn i kobiet. Identyfikacja nagrobków pozwala sądzić, że początkowo zmarłych grzebano w środkowej części cmentarza. Powierzchnia nekropolii była sukcesywnie powiększana. Dokupioną w okresie międzywojennym wschodnią część cmentarza, od strony ul. Słowackiego, wykorzystywano do pochówków najbogatszych Żydów z Przemyśla. W 1913 roku ukończono prace przy budowie ogrodzenia. Wzniesiono wtedy także zachowaną do dziś bramę, na której umieszczono napis: "Tą część muru z bramami żelaznymi ufundował w 1913 roku Arnold Rabinowicz". |
|||
 |
 |
 |
 |
Nowy cmentarz żydowski w Przemyślu (zdjęcia: Artur Cyruk)
|
|||
Mimo zniszczeń, do dziś na terenie cmentarza zachowało się około trzystu nagrobków, wśród których dominują tradycyjne macewy. Śladem procesów asymilacyjnych i rozwoju techniki kamieniarskiej są pomniki nagrobne z początków XX wieku, o nowoczesnej stylistyce, wykonane w formie obelisków, z ozdobnymi barierkami, z inskrypcjami w językach polskim i niemieckim. |
|||
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Nowy cmentarz żydowski w Przemyślu (zdjęcia: Artur Cyruk) |
|||
O tragicznych losach ludności żydowskiej przypominają liczne pomniki i nagrobki ofiar Holocaustu. Po wojnie w pobliżu bramy wzniesiono pomnik dedykowany "Pamięci 4.000 Żydów, ofiar zbrodni hitlerowskich w latach 1939-1944". Nieco dalej można odnaleźć zbiorową mogiłę Żydów z Medyki, zgładzonych przez Niemców w 1943 roku oraz symboliczny grób znanego społecznika, kapitana Emila Klausnera, zamordowanego przez NKWD w Katyniu. W środkowej części cmentarza, w dwunastu masowych grobach, pochowano ofiary nazistowskich egzekucji - Żydów pochodzących między innymi z Przemyśla, Stalowej Woli i Lubaczowa. Poniżej prezentujemy wykonane w 1960 roku zdjęcie, jako udało się nam odnaleźć w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Na jego rewersie umieszczono adnotację o treści: "Cień na fotografii przedstawia grób masowy na cmentarzu żydowskim w Przemyślu. Tu gestapowcy rozstrzeliwali masowo Żydów, którzy musieli nago wchodzić do tego grobu, po czym gestapowcy, zawsze w czasie wykonywania tej mokrej roboty pijani, strzelali do nieszczęśliwych ofiar z góry, a następnie ofiary czasami lekko ranne wśród przeraźliwych jęków i krzyku rozpaczy zakopywali". |
|||
 |
|||
W 2002 roku, dzięki zaangażowaniu Piotra i Jacka Szwiców, Yale Reisnera z Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Łukasz Biedki, opracowano spis nagrobków, uwzględniający między innymi imiona i nazwiska zmarłych oraz daty ich śmierci. tekst: K. Bielawski |
|||
Polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych: |
|||
| Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Przemyśla i ich nekropoliach. Czekamy też na relacje osób, które pamiętają te cmentarze z okresu przed II wojną światową. |
 |
| Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji |
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |