Cmentarz żydowski w Przedborzu znajduje się na końcu ul. Ogrodowej, pomiędzy Przedborzem i Widom±, około 300 m na zachód od rynku. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± nr 101211 4.0002.150, o nieregularnym kształcie i powierzchni 14533 m kw.

Cmentarz wzmiankowany jest w 1636 r. w przywileju króla Władysława IV, który zezwalał "Żydom miasta Przedborza [...] aby mogli domy swe na tymże miejscu, gdzie pierwej mieli, tak w gruncie miejskim, jak w gruncie zamkowym, budować, także bóżnicę i kierkow na swym miejscu, handle wszelakie odprawować".

Nie wiadomo czy przywilej dotyczył istniej±cego do dzi¶ cmentarza. W wydanej w 1976 r. Kronice gmin żydowskich Polski (Pinkas ha-kehilot Polin) w przypadku Przedborza wzmiankowane s± 2 cmentarze: stary i nowy, założony w połowie XVIII w. na przedmie¶ciu Widoma. Datowanie zachowanych macew pozwala stwierdzić, że cmentarz przy obecnej ul. Ogrodowej funkcjonował już w połowie XVIII wieku.

W 1831 r. na cmentarzu pochowano Jeszaję syna Meira Weltfrieda, syna Widz±cego z Lublina, od 1788 r. rabina w Przedborzu, a od 1815 r. miejscowego cadyka, twórcę przedborskiej dynastii chasydzkiej, kontynuowanej przez Emanuela Weltfrieda (zm. 1865 r.), Awrahama Mosze Weltfrieda (zm. 1918 r.), Emanuela Weltfrieda (zm. 1939 r.), Jeszaję Weltfrieda (zm. 1939 r.) i Szlomo Zalmana Weltfrieda (zm. 1943 r.).

Wiadomo, że przed 1939 r. cmentarz był otoczony wysokim ogrodzeniem. Infrastruktura cmentarna składała się z domu przedpogrzebowego oraz mieszkania stróża.

Podczas II wojny ¶wiatowej na rozkaz Niemców czę¶ć macew wyłamano i wykorzystano do utwardzania placów i ulic, m. in. podwórza przy szkole zajętej w tym czasie przez żandarmerię niemieck± (obecnej siedziby Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych przy ul. Piotrkowskiej 1 ).

Jak wynika z rozmów z mieszkańcami, proces dewastacji był kontynuowany także po 1945 r. Pozostałe na cmentarzu macewy były stopniowo kradzione i wykorzystywane jako materiał budowlany.

Kilka macew (m. in. Cwi Herszela syna Zewa Dowa, Naftalego syna Izraela Jehudy, Rojzy Brejndel córki Henocha) zabezpieczono w Muzeum Ludowym Ziemi Przedborskiej przy ul. Kieleckiej 9.

W 2011 r. z placu przy Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych wydobyto ok. 90 całych nagrobków oraz liczne fragmenty połamanych macew. Zostały one skatalogowane przez Dariusza Dekierta i opisane w artykule Inskrypcje nagrobne na odnalezionych macewach z cmentarza żydowskiego w Przedborzu. Odnalezione macewy pochodziły z lat 1910-1935. Jedn± z najciekawszych pod względem historycznym macew był nagrobek zmarłego 23 grudnia 1932 r. Jeszaji syna Jehudy, prawnuka cadyka Dawida Biedermana z Lelowa.

Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji. Niemal wszystkie nagrobki zostały wyrwane i wywiezione. Zniszczeniu uległo ogrodzenie oraz zabudowania cmentarne. Większo¶ć działki porasta las. W obrębie cmentarza znajduj± się pojedyncze nagrobki oraz dziesi±tki podstaw wyłamanych macew. Pomimo zniszczeń, na cmentarzu zachowały się jedne z najstarszych macew w woj. łódzkim, m. in. nagrobek Tojwy córki Arie Lejba, zm. 6 (?) elul 6514 r. (24 sierpnia 1754 r.).

W ostatnich latach staraniem rabina Izraela Meira Gabaja w południowej czę¶ci cmentarza, w domniemanym miejscu pochówku cadyków Jeszaji Weltfrieda oraz Awrahama Mosze Weltfrieda wykonano betonow± podmurówkę, w której umieszczono tablicę z napisem o tre¶ci: "Nagrobek ten na miejscu ohelu naszych panów, nauczycieli i mistrzów Przedborza. Nasz pan, nauczyciel i mistrz, gaon ¶więty, pan Jeszaja, syn naszego nauczyciela, pana i mistrza Meira Waltfrieda, pamięć sprawiedliwego i ¶więtego błogosławiona na życie w ¶wiecie przyszłym! Przełożony s±du rabinackiego gminy Przedbórz. Zmarł 4 elul 591 (13.08.1831 r.). Jego wnuk, nasz pan, nauczyciel i mistrz, pan ¶więty, pan Abraham Mosze, syn pana ¶więtego, pana Emanuela, pamięć sprawiedliwego i ¶więtego błogosławiona na życie w ¶wiecie przyszłym! Zmarł 22 elul 678 (30.08.1918 r.). Pan sprawiedliwy, pan Chaim Elazar, syn pana ¶więtego, pana Abrahama Mosze, niech pamięć sprawiedliwego i ¶więtego będzie błogosławiona! Niech ich dusze będ± zwi±zane w węzeł życia! Komitet Ohele Cadyków pod przewodnictwem pana, mistrza Izraela Meira Gabaja, Pan go obroni i zachowa przy życiu!" (tłum. Renata Uszyńska).

W 2015 r. dzięki funduszom zebranym przez grupę chasydów, m. in. Hersza Mejlecha Hussa, przy współpracy z Gmin± Wyznaniow± Żydowsk± w Łodzi oraz władzami miasta Przedbórz, wykonano czę¶ciowe ogrodzenie cmentarza.

Poż±dane byłoby: dokończenie budowy muru, przeprowadzanie cyklicznych prac porz±dkowych na cmentarzu, przewiezienie na cmentarz nagrobków odnalezionych na terenie miasta i wykonanie z nich lapidarium oraz sporz±dzenie kompleksowej inwentaryzacji wszystkich zachowanych macew wraz z publikacj± jej wyników w Internecie.

tekst: Krzysztof Bielawski
zdjęcia: Sławomir Topolewski