W domu przedpogrzebowym mieszkał dozorca cmentarza. Gmina żydowska na tym stanowisku zatrudniała zawsze Polaka. Zajmował się on nie tylko dozorowaniem obiektu, ale także kopaniem grobów i transportem zmarłych konnym wozem. Skrajne pomieszczenie było przeznaczone na stajnię. W 1939 r. funkcję dozorcy pełnił Wawrzyniec Olesiński, który zajęcie to przej±ł po swoim ojcu. Jedno z pomieszczeń służyło czynno¶ciom rytualnym - członkowie bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza dokonywali tam obmywania zwłok. Do dzi¶ zachował się kamienny stół służ±cy do tego celu. Wodę czerpano ze studni znajduj±cej się obok bramy.

Ze względu na dramatyczne okupacyjne okoliczno¶ci nie da się ustalić, kiedy dokonano ostatnich pochówków. Latem 1940 roku na cmentarzu pochowano kilkunastu żołnierzy polskich wyznania mojżeszowego, poległych podczas kampanii wrze¶niowej. Ich szcz±tki zostały wcze¶niej ekshumowane z polowych grobów. Na pewno pogrzeby odbywały się w czasie okupacji aż do czasu likwidacji getta. Pogrzebani w tamtym okresie raczej nie doczekali się nagrobków. Jedynie trzy nagrobki nosz± datę póĽniejsz± niż 1939 r., w tym dwa zostały postawione już po zakończeniu wojny. Zmarłej w 1940 r. Rywce Wajcer pomnik wystawił jej m±ż Abraham Wajcer. Podobnie zamordowan± w 1943 r. wraz z dwojgiem dzieci Tolę Zomberg upamiętnił m±ż i ojciec. Z nagrobków maj±cych "normaln±, przedwojenn±" formę tylko jeden ma datę z okresu okupacji, konkretnie z 1940 r.

W czasie drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz stosunkowo niewiele ucierpiał. Na szczę¶cie okupanci nie wpadli na pomysł - jak to się stało w wielu miastach - wykorzystania macew jako materiału budowlanego, na przykład do utwardzania chodników. Został jedynie uszkodzony mur od strony północnej, ponieważ Niemcy testowali na nim ciężk± broń strzeleck±. Na kilku nagrobkach widniej± jakby ¶lady po uderzeniach pocisków. Obecnie z tamtej strony nie ma muru, lecz jedynie ogrodzenie z siatki drucianej, które oddziela cmentarz od ogródków działkowych. Pas szeroko¶ci około trzech metrów - gdzie nie ma grobów - został przył±czony do owych ogródków.

Dużo gorszymi od wojny okazały się dla cmentarza pierwsze powojenne dekady. Pozbawiony gospodarza i dozoru cmentarz stał celem złodziejskich wypraw, zwłaszcza od razu po wojnie. Prawie wszystkie nagrobki s± wykonane z piaskowca, ale w latach trzydziestych zaczęto umieszczać inskrypcje na mocowanych do nich marmurowych płytach. Niemal bez wyj±tku zostały one przez złodziei wyrwane i po przeszlifowaniu znalazły się na katolickich cmentarzach. St±d najpóĽniejsze nagrobki s± dzi¶ nieme. Jeden z kamieniarzy - w zwi±zku z tymi kradzieżami - stan±ł nawet przed s±dem.

W pewnym okresie na cmentarzu najbardziej wyróżniał się grób zmarłego w 1934 r. rabina Icchaka Meira Lewenberga. Sama macewa była osłonięta tzw. ohelem, to jest mał± budowl± przypominaj±c± kapliczkę. Ohel stał jeszcze w latach pięćdziesi±tych, zanim nie został stopniowo rozebrany przez złodziei. Obecnie pozostały po nim tylko skruszałe ceglane fundamenty.

Mimo tych strat i zniszczeń, na cmentarzu żydowskim w Pruszkowie zachowało się do dzisiejszego dnia wiele macew. Poza tym stoi na nim - odrestaurowany, o czym będzie niżej mowa - dom przedpogrzebowy. Cało¶ć jest ogrodzona, a brama zamknięta na kłódkę. Na tle porównań - zwłaszcza z miastami o zbliżonej wielko¶ci, w których z reguły istniały większe i dużo starsze gminy żydowskie - Pruszków może się pochwalić lepszym od przeciętnego stanem zachowania żydowskiego dziedzictwa.

W domu przedpogrzebowym, po wyprowadzeniu się państwa Olesińskich, przez pewien czas mieszkali przypadkowi lokatorzy, a potem popadał on w coraz większ± ruinę. Do dzisiejszego dnia rozpadłby zapewne całkowicie, gdyby nie przyszedł ratunek z Niemiec, konkretnie z powiatu Esslingen w rejonie Badeniu Wirtembergii, z którym Pruszków ł±cz± partnerskie więzy. Od 1995 roku zaczęły się prace restauracyjne, prowadzone przez uczniów z dwóch niemieckich szkół zawodowych: Philipp-Matthaus-Hahnh-Schule z Nuertingen oraz Friedrich-Ebert-Schule z Esslingen. Pomagali im koledzy z pruszkowskiej "budowlanki" przy ul. Promyka. Inicjatywa wyszła ze strony kierownictwa powiatowego zarz±du federacji organizacji młodzieżowych KJR (Kreisjugendring) w Esslingen. Współpraca odbywała się w ramach pozarz±dowej organizacji Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży. ¦rodki na sfinansowanie projektu pochodziły z trzech Ľródeł: PNWM, KRJ Esslingen oraz Miasta Pruszków. Przez trzyna¶cie lat, od 1995 roku do 2007 roku, co roku przyjeżdżała do Pruszkowa na dwa tygodnie - przeważnie w maju - grupa dziesięciorga uczniów wraz z czterema wychowawcami. Inicjatorem przedsięwzięcia i kierownikiem projektu od pocz±tku był nauczyciel religii, pastor Gerhard Voss, członek zarz±du KJR Esslingen. Pracami budowlanymi kierował Peter Hamann, nauczyciel przedmiotów fachowych w Nürtingen. Z pruszkowskiej strony za każdym razem w pracach uczestniczyło dwana¶cioro uczniów pod opiek± zmieniaj±cych się nauczycieli. Uroczysto¶ć zamknięcia projektu i pożegnania grupy niemieckiej odbyła się 25 czerwca 2007 r.; pastor Gerhard Voss przekazał klucze do budynku prezydentowi Pruszkowa Janowi Starzyńskiemu. To wydarzenie zaszczycił sw± obecno¶ci± naczelny rabin Polski Michael Schudrich. W tym dniu odsłonięto również tablicę nad uprzednio nieoznakowan± bratni± mogił± żydowskich żołnierzy, ofiar Wrze¶nia '39.

Kilka tygodni póĽniej, pod koniec sierpnia 2007 r., na pruszkowskim kirkucie znowu pojawili się uczniowie, tym razem trzydziestoosobowa grupa ze szkoły RE'UT w Jerozolimie. Izraelczycy pracowali przez dwa dni, wycięli wszystkie krzewy zasłaniaj±ce nagrobki oraz oznaczyli zmywaln± farb± najbardziej istotne fragmenty inskrypcji, a wszystko to w celu wykonania dokumentacji fotograficznej. Kieruj±cy grup± dr Arie Geiger o¶wiadczył, że wszystkie pruszkowskie nagrobki znajd± się w internetowej bazie danych żydowskiego dziedzictwa.

Mimo niedługiej historii cmentarza oraz stosunkowo niewielkiej liczby pochowanych na nim członków społeczno¶ci żydowskiej w Pruszkowie, występuj± tu zróżnicowane formy nagrobków, zarówno pod względem architektonicznej formy, jak charakteru inskrypcji. Kirkut jest architektoniczn± perł± w pejzażu miasta. Jego kulturotwórcza warto¶ć będzie z czasem rosn±ć. Należy mieć nadzieję, że znajd± się ¶rodki na prace konserwatorskie - przede wszystkim renowację ponad stuletniego muru - oraz inwentaryzację nagrobków. Obiekt ten ¶wietnie się nadaje do urz±dzenie tutaj ¶cieżki dydaktycznej, muzeum pod otwartym niebem, dla upowszechniania wiedzy na temat żydowskiego dziedzictwa.

Pod koniec 2010 r. pracownicy Muzeum Historii Żydów Polskich wykonali inwentaryzację zachowanych macew. Spis nagrobków został opublikowany w dziale Pruszków/Wirtualny Cmentarz. Dodatkowe spisy macew można znaleĽć na stronach: http://cemetery.jewish.org.pl/list/c_20 oraz http://www.gidonim.com/English/city.asp?city=8

Jesieni± 2011 r. został naprawiony mur cmentarza. Prace były możliwe dzięki funduszom przekazanym przez firmę Millennium Logistic Park z siedzib± w Pruszkowie. Obecnie nekropoli± społecznie opiekuje się Eugeniusz Kuteń z Ko¶cioła Zielono¶wi±tkowego. Osoby zamierzaj±ce odwiedzić cmentarz proszone s± o wcze¶niejszy kontakt telefoniczny: 600 751 292.

tekst: Marian Skwara, K. Bielawski
zdjęcia: K. Bielawski, A. Schwarz
Księgę Pamięci Pruszkowa znajdziesz na witrynie Nowojorskiej Biblioteki Publicznej
Kliknij tu, by obejrzeć amatorski film video, nakręcony na tym cmentarzu
Kliknij tu, by zobaczyć cmentarz na mapie satelitarnej
Więcej zdjęć z tej nekropolii znajdziesz tutaj:
Polecamy też odwiedzenie serwisu www.sztetl.org.pl