Gmina żydowska w Piotrkowie Trybunalskim posiadała dwa miejsca pochówku. Pierwszy cmentarz powstał zapewne około 1679 r., na mocy przywileju wydanego przez króla Jana III Sobieskiego. Przywilej ten został potwierdzony w 1778 r. przez Stanisława Augusta ("na okopisko alias kierkow na schowanie zmarłych pozwalamy"). Wcze¶niej piotrkowscy Żydzi chowali swych zmarłych w Rozprzy. Nekropolię założono na tyłach synagogi przy obecnej ul. Wojska Polskiego. Według legendy miejsce na cmentarz wybrano dlatego, że już wcze¶niej znajdował się tam grób Żydówki, zabitej przez wojska hetmana Czarnieckiego po wojnie szwedzkiej. Organizacj± pogrzebów zajmowało się bractwo Chewra Kadisza, którego pierwszym przewodnicz±cym był Brachaj Bejruch. Rabin Szymon Huberband w swej pracy "Zagłada synagog, domów modlitwy i cmentarzy" ("Der churbn fun szułn, besmedreszs un bejs ha-chaim") tak pisał o dziejach tego miejsca: "Stary cmentarz (.....) zajmował cał± działkę na wschód od synagogi i domu studiów religijnych. Fakt, że synagoga i beit ha-midrasz były bezpo¶rednio przy cmentarzu, był swego czasu powodem wielkiej dysputy pomiędzy piotrkowskim rabinem, wielkim znawc± Talmudu i autorem Szajlos We-Tszuwos Nefesz Kai, rabinem Chaimem Eliezerem Waksem a Radzyminer Rebbe, wielkim Gerszonem Henochem Leinerem. Był czas, kiedy grunta cmentarne obejmowały także teren, który dzi¶ jest ulic± Piłsudskiego. Jednak kiedy ulice miasta były ponownie wytyczane, Żydzi zostali zmuszeni do ekshumowania ko¶ci kilku ciał dla zrobienia miejsca pod drogę. Na ul. Piłsudskiego były znaki ostrzegaj±ce kohenów przed wchodzeniem na to miejsce. Stary cmentarz był miejscem wiecznego pochówku między innymi: rabina Hirsza Piotrkowera; jego syna rabina Nosn Nuty, trzeciego rabina Piotrkowa; rabina Jankewa Mizurika; całej dynastii Katz, rabina Jehudy Katza, szczyc±cego się tytułem "Wielkiego Lwa"; umęczonego rabina Efraima Fiszla; rabina z Przedborza reb Szaula, jednego z dwunastu rabinów, którzy nałożyli ekskomunikę na Jakuba Franka i wielu mędrców i uczonych. Kilka miesięcy przed wojn±, dzięki wysiłkom YIVO wiele macew zostało wykopanych z ziemi. Wiele z odnalezionych nagrobków było ozdobionych polskim orłem i piękn± ornamentyk±. Niemcy usunęli macewy z grobów i wykorzystali je do ułożenia chodnika przez cmentarz, z synagogi po jednej jego stronie do szopy po drugiej".

Wiadomo, że jeszcze w okresie międzywojennym na cmentarzu znajdowało się co najmniej kilkadziesi±t nagrobków, a jego obszar był zaniedbany i zaro¶nięty. W wyniku zniszczeń wszelkie ¶lady nekropolii zostały zatarte. W 2008 r. na tyłach dawnej synagogi umieszczono głaz z tablic± z napisem: "Pamięci Żydów piotrkowskich, żyj±cych w tym mie¶cie od XVI w. Położyli ten kamień w czerwcu 2008 r. ci, co pamiętaj±. Na tym miejscu znajdował się pierwszy cmentarz żydowski założony w Piotrkowie pod koniec XVII wieku".

Pod koniec XVIII w. władze Piotrkowa podjęły decyzję o zamknięciu cmentarzy znajduj±cych się w obrębie zabudowy miejskiej i założeniu nowych na peryferiach. W latach 1791-1792 r. na tzw. Zagórkach, przy zbiegu obecnych ul. Spacerowej i Krętej powstał drugi cmentarz żydowski. W ci±gu kolejnych stuleci pochowano tu tysi±ce żydowskich mieszkańców Piotrkowa i okolicznych miejscowo¶ci. Spoczęli tu m. in. :
- Chaim Dawid Bernard syn Isachara Bera z Działoszyna, zmarły w dn. 4 lutego 1858 r. (20 szewat 5618 r.), uznawany za cudotwórcę lekarz i cadyk, który został chasydem pod wpływem Dawida Biedermana z Lelowa; uczeń Jakowa Icchaka Horowica "Widz±cego z Lublina",
- Meir Menachem Finkler, zmarły według różnych Ľródeł w 1912 lub 1924 r. cadyk z dynastii radoszyckiej,
- Isachar Dow Ber ha-Kohen syn Awrahama Cwi Tornheim z Wolborza, zmarły w dn. 8 paĽdziernika 1877 r. (1 cheszwan 5638 r.), cadyk, uczeń Urie ze Strzelisk, Isachara Dowa z Radoszyc i Eliezera Hofsteina z Kozienic, autor dzieła "Awodat Isachar",
- Menachem Mosze Waltfried z Roprzy.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz uległ czę¶ciowej dewastacji , a na jego terenie nazi¶ci dokonywali egzekucji. Ofiary grzebano w miejscu kaĽni.

Pomimo zniszczeń jest to jeden z lepiej zachowanych cmentarzy żydowskich w Polsce. Nekropolia jest ogrodzona murem z cegły, w budynku przy wej¶ciu mieszka opiekunka cmentarza Janina Grędecka. Na terenie cmentarza o powierzchni 3,3 ha zachowało się - według szacunkowych danych - około 3000 macew, z których najstarsze pochodz± z końca XVIII w. Znajduj± się tu również groby osób zmarłych w okresie powojennym oraz w ostatnich latach, m. in. Bronki Herszlikowicz Podlejskej (zm. 22 marca 2000 r.) oraz Romana Hipszera (zm. 20 lutego 2005 r.). W 2004 r. dzięki staraniom m. in. Israela Meira Lau, Naftalego Lau-Lavie; Saula, Roberta, Henry'ego Howarda i Rose Dessau odbudowano ohele cadyków: potrójny ohel Meira Menachema Finklera, Isachara Dowa Bera ha-Kohena Tornheima i Menachema Mosze Waltfrieda oraz ohel Chaima Dawida Bernarda.

Cmentarz należy do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi. Obiekt jest udostępniony do zwiedzania od poniedziałku do czwartku w godz. 09.00-16.00, w pi±tki w godz. 09.00-15.00, w niedziele w godz. 09.00-16.00. W soboty oraz dni ¶wi±t żydowskich cmentarz jest zamknięty.

tekst: K. Bielawski