Cmentarz żydowski w PilĽnie znajduje około 1,5 km na południe od Rynku, przy obecnej ul. Węgierskiej. Ksi±dz Karol Szczeklik w wydanej w 1911 r. ksi±żce Pilzno i pilĽnianie tak opisał historię powstania nekropolii: "Pocz±tkowo (....) zwłoki zmarłych nosili grzebać aż do Dębicy. Dopiero w 1873 r. (....) zakupili Żydzi swój własny cmentarz od Ludwika Komarnickiego, wła¶ciciela Strzegocic, przy drodze do Słotowy". W chwili założenia cmentarz znajdował się poza terenem zabudowanym.

Wiadomo, że przed drug± wojn± ¶wiatow± cmentarz było ogrodzony ażurowym murem z cegły o wysoko¶ci około 2 m, z bram± od strony zachodniej. Przy wej¶ciu znajdował się budynek pełni±cy zapewne funkcję domu przedpogrzebowego, mieszkania dozorcy lub pomieszczenia gospodarczego.

W 1940 r. na rozkaz niemieckich władz okupacyjnych rozebrano mur, a macewy użyto do utwardzania brzegów Wisłoki. Podczas wojny na cmentarzu nazi¶ci dokonywali licznych egzekucji, a ciała ofiar grzebali w miejscu kaĽni. Do jednego z takich mordów doszło 12 czerwca 1942 r. W tym dniu rozstrzelano 12 niezdolnych do pracy osób, m. in.: Chaima Spierera, Lazara Korna, Maksa Korna i Joela Adlera. 24 listopada 1943 r. na cmentarzu zamordowano rodzinę Wurzelów.

Po wojnie ocaleli z Zagłady Żydzi dokonali ekshumacji osób zamordowanych i pochowanych w różnych miejscach w PilĽnie oraz okolicznych miejscowo¶ciach. Ich szcz±tki złożono w bratniej mogile, nad któr± wzniesiono pomnik z napisem: "Tu spoczywaj± zwłoki bł. p. ofiar narodu żydowskiego, zmaltretowanych i zamordowanych przez zbirów niemieckich. Ekshumacji dokonano w dniu 24 XI 1945 r. H-M-Bochner i M. Chilowicz". Poniżej wyryto nazwiska ofiar, ich wiek oraz miejsce egzekucji.  

Jak wynika z raportu sporz±dzonego przez miejscowe władze dla Urzędu do Spraw Wyznań, w 1952 r. cmentarz zajmował powierzchnię 0,87 ha.

Stopniowa dewastacja cmentarza trwała także w latach PRL. Adam Bartosz w przewodniku Żydowskie zabytki województwa tarnowskiego scharakteryzował stan nekropolii z końca lat osiemdziesi±tych następuj±cymi słowami: "Jest to w±ski pas ziemi między polami ornymi (...). Od wschodu teren cmentarza zaro¶nięty młodym zagajnikiem brzozowym, zachodnia czę¶ć uprawiana jest jako pole orne. W ¶rodkowej czę¶ci ostały się w wysokiej trawie resztki nagrobków. Po¶rodku nich ro¶nie kępa krzaków. Macewy w liczbie kilku, wszystkie leż± zwalone (....). W krzakach leż± licami do ziemi 2 marmurowe nagrobki; według miejscowego chłopa stały na grobach rabinów. Po kilku macewach zostały cokoły. Można dopatrzeć się ponadto ¶ladów kilku sarkofagów".

W 1996 r. z inicjatywy Żydów pochodz±cych z Pilzna i ich potomków - Josefa i Duvida Singerów, Stefana Garrina, Joela Adlera - i przy wsparciu Adama Bartosza z Muzeum Okręgowego w Tarnowie na cmentarzu przeprowadzono prace porz±dkowe, a czę¶ć działki cmentarnej - o powierzchni około 0,4 ha - została ogrodzona. W tym czasie wystawiono także nowe pomniki po¶więcone ofiarom Zagłady.

Obecnie na cmentarzu można odnaleĽć nie mniej niż kilkadziesi±t nagrobków lub ich fragmentów. Większo¶ć z nich to betonowe postumenty i obmurowania pozostałe po wyrwanych macewach. Z nagrobków przedwojennych najlepiej zachowały się dwie stele, stoj±ce na grobach Menachema syn Meira Kornheizera, zmarłego 26 stycznia 1900 r. (26 szewat 5660 r.) oraz jego żony Rejzel córki Jehudy, zmarłej 18 czerwca 1905 r. (15 siwan 5665 r.). W pobliżu bramy znajduje się odbudowany po wojnie nagrobek Sary córki Mendla Storch, zmarłej w 1888 lub 1889 r. (5649 r.). W obrębie cmentarza znajduj± się również powojenne i współczesne pomniki, między innymi uprzednio wzmiankowany obelisk na grobie osób ekshumowanych z mogił w Budyniu, Dulczówce, Jaworzu, Połomii, prawdopodobnie ufundowany po wojnie nagrobek Izaka syna Natana Kampfa, zmarłego w 1940 r. oraz pomnik w formie poł±czonych pięciu macew, upamiętniaj±cy: Beniamina Zewa syna Altera, Sarę Libę córkę Izraela, Jehudę Lejba syna Beniamina Zewa oraz Chanę Leę córkę Beniamina Zewa.

Teren cmentarza jest uporz±dkowany. Wej¶cie możliwe przez niezamknięt± furtkę. Klucz do bramy znajduje się u mieszkaj±cej w pobliżu cmentarza rodziny pp. Kaczka oraz u Adama Bartosza w Muzeum Okręgowym w PilĽnie.

tekst: Krzysztof Bielawski
Bibliografia:
K. Szczeklik, Pilzno i jego dzieje, Kraków 1911
A. Bartosz, Żydowskie zabytki województwa tarnowskiego, Tarnów 1989
Polecamy odwiedzenie stron:
Jewish Pilzno
Wirtualny Sztetl