Pod koniec XVIII wieku wskutek zmian granic spowodowanych zaborami Orla wyludniła się, liczyła 486 mieszkańców, w tym 102 Żydów. Po kilku latach, w 1807 roku liczba ludno¶ci wzrosła do 1.586 mieszkańców, w tym 1102 Żydów. W 1939 roku w Orli mieszkało 1450 Żydów, w 1941 roku utworzono getto, w którym stłoczono ponad dwa tysi±ce osób. Po likwidacji getta przewieziono ich do Bielska Podlaskiego, a następnie do obozu zagłady w Treblince.

Na szczególn± uwagę zasługuje pochodz±ca z XVIII wieku orlańska synagoga, nazywana Wielk± Synagog±. Położona jest w centrum miasteczka. Pierwotnie przy wej¶ciu do niej stały dwie drewniane bóżnice. Podczas wielkiego pożaru Orli w 1938 roku bóżnice spłonęły, ucierpiała też nieco Wielka Synagoga. Echa tego pożaru żywe s± do dzisiaj. Według ustnego przekazu pożar spowodowała Żydówka, która zamiast pilnować olejarni poszła na targ sprzedawać jajka. Wkrótce po pożarze synagoga została odnowiona. Synagoga była wielokrotnie przebudowywana i remontowana. Między innymi dobudowano do niej babińce, a jej wnętrze ulegało przeobrażeniom. Obniżono między innymi podłogę w głównej sali, wzoruj±c się na słowach Psalmu - "Z głęboko¶ci wołałem Ciebie Panie". Przed szabasem odgradzano synagogę i niektóre uliczki zamieszkałe przez Żydów, stawiano parkany, aby zapewnić spokój w czasie modłów. Obecnie synagoga znajduje się w fatalnym stanie. Z zewn±trz została czę¶ciowo wyremontowana, wewn±trz jest całkowicie zdewastowana - pozostały w niej jedynie fragmenty polichromii. Ostatnim urzęduj±cym w Orli rabinem był Eli Halpern. Po II wojnie ¶wiatowej synagoga spełniała różne funkcje - magazynu, owczarni, była też koncepcja przerobienia jej na dom kultury, pomysł ten upadł ze względu na brak ¶rodków, status synagogi jest nieuregulowany, a jej przyszło¶ć niepewna.

Pogrzeby orlańskich Żydów oraz ich nekropolie opisała w swych wspomnieniach p. Zenaida Niedzielska: "Zaraz po pierwszej wojnie ¶wiatowej dużo Żydów w Orli umierało na tyfus. Zmarłego przed pochówkiem najpierw wyczyszczali, to znaczy robili lewatywę, a jak kobieta była w ci±ży to wyjmowali dziecko. Głowę zawijano białym płótnem, a ciała dużym prze¶cieradłem. Żydzi na pogrzebach bardzo płakali, a jak nie było nikogo z rodziny powojnika, to najmowali tak zwan± płaczkę i dla niej, id±c wrzucali w kubek pieni±dze. Nieboszczyka przy "młodym miesi±cu" to nie¶li wysoko na noszach. I przykryty był czarnym suknem. Wykopany dół na cmentarzu obkładano deskami. Opuszczali nieboszczyka i na oczy nakładali tak zwany czerepem. Powojnik był owinięty prze¶cieradłem. I zasypywali ziemi±. Chowali porz±dkiem, wszystkich głowami w jedn± stronę. W Orli były dwa cmentarze. Jeden, ten stary był czynny za czasów carskich. Ja go pamiętam, bo miałam już trzyna¶cie lat. Znajdował się na ulicy Po¶więtnej od obecnej remizy strażackiej aż do ulicy Żwirki i Wigury. Od strony pola były g±szcze, to my tam - dzieci chodzili¶my po gruszki. Było na tym cmentarzu przy Wielkiej Synagodze tysi±ce kamiennych nagrobków, tak zwanych macew. Z braku już wolnych miejsc, urz±dzono nowy cmentarz przy drodze do Szczyt. Potem jak już przyszli Niemcy, w 1941 roku, to kamienne nagrobki ze starego oraz większ± czę¶ć z nowego cmentarza, przeznaczyli na budowę drogi z Orli do Wólki, do torów kolejowych. Do dzisiaj zachowało się jeszcze około 50 macew na nowym cmentarzu. Nazywamy go tu kweres."

Obecnie cmentarz przy drodze do Szczyt to niewielki wzgórek, na którym zachowało się kilkana¶cie kamieni nagrobnych. Cmentarz jest zaniedbany, zaro¶nięty traw± i nieogrodzony. Zachowane macewy to przeważnie nagrobki z polnego kamienia o zatartym rysunku i trudnych do odczytania napisach, przed wojn± większo¶ć macew była nagrobkami z piaskowca. Na terenie nekropolii widać ¶lady rozkopywania grobów, w bezpo¶rednim pobliżu wypasane jest bydło. Na cmentarzu, lub w jego pobliżu, w przeszło¶ci znajdował się dom przedpogrzebowy, spełniaj±cy również funkcję tradycyjnej bożnicy. Władze deklaruj± chęć ogrodzenia terenu cmentarza. Stary cmentarz, znajduj±cy się obok synagogi, został zniszczony doszczętnie, nie ma po nim żadnego ¶ladu, a jego teren zabudowano.

tekst & zdjęcia: Artur Cyruk
Wykorzystano materiały zebrane przez p. Michała Mincewicza,
mieszkańca Orli i badacza historii orlańskich Żydów.
Polecamy lekturę tekstu W. Kassiana-Semika "Z popiołu lub iskry"
Kliknij tu, by obejrzeć film video nakręcony w synagodze w Orli
Fragment filmu "Shtetl" po¶więcony synagodze w Orli znajdziesz w serwisie Youtube
Współrzędne cmentarza wg wskazań GPS: N 52.71118611 E 23.33505278
Współrzędne synagogi wg wskazań GPS: N 52.70423611 E 23.33370278