Żydowscy mieszkańcy Opatowa (w języku jidysz: Apta) po raz pierwszy wzmiankowani s± w 1538 roku. Już w XVI wieku w mie¶cie istniała żydowska gmina wyznaniowa. Opatów był jednym z centrów polskiego chasydyzmu. Tu w 1733 roku urodził się Izrael syna Sabataja Hapsztejna, znany jako cadyk z Kozienic. Około 1787 roku w Opatowie osiadł Abraham Jehoszua Herszel, uczeń wielkiego Elimelecha z Leżajska i Jechiela Michela ze Złoczowa. To wła¶nie dzięki niemu Opatów stał się ważnym ogniskiem ruchu chasydzkiego. Do dworu Abrahama Jozue Herszela - zwanego Apter Raw - przybywało wielu chasydów, jednym z jego uczniów był póĽniejszy cadyk Jakub Izaak z Przysuchy, zwany Judem. Przez wiele lat Żydzi stanowili około 65% całej populacji Opatowa.

Zapewne wraz z ukonstytuowaniem się miejscowego kahału założono cmentarz żydowski. Z cał± pewno¶ci± nekropolia istniała w 1639 roku, z tego czasu zachował się bowiem dokument, w którym opatowscy Żydzi oskarżyli kanonika Szymona Zelewskiego o to, że "razem ze scholarami i niektórymi mieszkańcami miasta Opatowa zniszczył na cmentarzu żydowskim na Kierzkowie pomniki żydowskie". Było to miejsce pochówku wyznawców judaizmu z Opatowa i pobliskich miejscowo¶ci. Jak podaje periodyk "Ziemia Opatowska" (nr 18 z 2001 r.): "bogaci stawiali nagrobki okazalsze, biedniejsi mieli tylko ziemne mogiły, ale starsi mieszkańcy Opatowa pamiętaj±, że nagrobków było zapewne kilka tysięcy. Stały ciasno obok siebie". Przed wojn± cmentarz był ogrodzony, przy bramie stał dom przedpogrzebowy. Z wydanej w 1929 roku ksi±żki Majera Bałabana "Zabytki historyczne Żydów w Polsce" wiemy też, że przy wej¶ciu znajdował się ohel dwóch cadyków, a w¶ród nagrobków były także sarfofagi "na wzór praski".

Do drugiej wojny ¶wiatowe cmentarze żydowskie były miejscem, gdzie.... odbywały się także ¶luby. Był to stary żydowski zwyczaj, maj±cy na celu zażegnanie epidemii. Parę młod± wybierano zazwyczaj spo¶ród ludzi biednych, sierot, upo¶ledzonych, niemłodych wiekiem lub posiadaj±cych nie¶lubne dzieci. Wiadomo, że takie tzw. "czarne wesele" ("szwarce chasene") odbyło się w 1892 r. także na cmentarzu w Opatowie.

Po wyzwoleniu na cmentarzu zachowała się liczna grupa nagrobków wraz z murem z cegły i kamienia. Podobnie jak w innych miejscowo¶ciach, także w Opatowie zdarzały się kradzieże macew, jednak ostatnie stadium dewastacji zostało przeprowadzone w latach sze¶ćdziesi±tych przez władze miejskie. W Żydowskim Instytucie Historycznym przechowywane s± pożółkłe maszynopisy, stanowi±ce zapis korespondencji pomiędzy różnymi organami władzy. Decyzj± Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z 26 listopada 1956 roku cmentarz został oficjalnie zamknięty dla celów grzebalnych. Według katalogu zabytków sztuki, w 1959 roku miało tu znajdować się jeszcze około tysi±ca macew, inne Ľródła podaj± liczbę mniejsz± o jedno zero. Najbardziej miarodajny w tej kwestii zdaje się być "protokół spisany w dniu 17 sierpnia 1957 roku na okoliczno¶ć zliczenia nagrobków zabranych z cmentarza pożydowskiego", w którym doliczono się 15 sztuk, zaznaczaj±c przy tym z buchalteryjn± dokładno¶ci±, iż "warto¶ć przeciętna jednej sztuki wynosi 20 zł razy 15 sztuk = 300 zł". Macewy te zostały zabrane z cmentarza i - w ¶wietle zachowanych pism - wykorzystane do celów budowlanych. Władze - powodowane chęci± zapewnienia "¶wiatu pracy i młodzieży wypoczynku na ¶wieżym powietrzu" - postanowiły cmentarz przeznaczyć na park. Pocz±tkowo odrzucano konieczno¶ć ekshumacji szcz±tków pochowanych tam osób, jednak ostatecznie w paĽdzierniku 1962 roku wykopano zwłoki "w ilo¶ci 25 sztuk", które zakopano w "3-ch paczkach" w południowej czę¶ci parku miejskiego przy ul. Straconych 11. Jeszcze w latach sze¶ćdziesi±tych na cmentarzu zbudowano dom kultury i garaże, w 1975 roku - salę widowiskow±, a kilka lat póĽniej - także muszlę koncertow±. Podczas prac budowlanych robotnicy wielokrotnie natrafiali na ko¶ci. Zbezczeszczone w ten sposób miejsce spoczynku opatowian pochodzenia żydowskiego przez lata służyło jako kompleks rozrywkowy.

tekst: K. Bielawski
Księgę Pamięci Opatowa znajdziesz na stronie www.nypl.org