Osadnictwo żydowskie w Ole¶nicy (w języku niemieckim: Oels) ma do¶ć star± metrykę. Wyznawcy judaizmu mieszkali tu już w pocz±tkach XIV wieku. W 1329 r. Konrad I potwierdził sobie prawo sprowadzenia ich do swego księstwa. Żydzi mieli swoj± dzielnicę w mie¶cie obok synagogi, razem z rytualn± rzeĽni±, szkoł± i osobn± furt± w murach miejskich. Ksi±żęta ole¶niccy pobierali od każdej rodziny żydowskiej specjalne cło, za co zobowi±zywali się do ich ochrony. Wiadomo, że w latach 1389 - 1453 w mie¶cie istniała gmina żydowska, powstała przy wsparciu księcia Konrada II. Prawdopodobnie w latach 1453-1454 Żydzi zmuszeni zostali do opuszczenia księstwa ole¶nickiego, jednak brak oficjalnego zakazu osadnictwa żydowskiego z czasem umożliwił Żydom powrót do miasta. W pocz±tkach XVI wieku w Ole¶nicy ponownie ukonstytuował się kahał. W tym też okresie w mie¶cie powstała druga - po praskiej - drukarnia na ziemiach cesarstwa, założona przez Chaima Szwarca syna Dawida i Dawida syna Jonatana. W 1530 r. wytłoczyli oni Pięcioksi±g Mojżesza, najstarszy z notowanych druków ole¶nickich i pierwszy hebrajski druk na ziemiach ¦l±ska, Czech i Niemiec. W 1535 roku lub 1539 r. szalej±cy w mie¶cie huragan zniszczył wiele domów, a Żydów - jako domniemanych sprawców kataklizmu - wypędzono wówczas z miasta. Okres wygnania nie był jednak długi, skoro już w latach 1555-1575 w mie¶cie mogła funkcjonować gmina żydowska. W 1575 roku po raz kolejny nakazano wyznawcom judaizmu opuszczenie Ole¶nicy - tym razem na niemal dwie¶cie lat. W 1758 roku w mie¶cie odnotowano dwadzie¶cia cztery osoby pochodzenia żydowskiego.

Dziewiętnasty wiek to okres istotnego rozwoju społeczno¶ci żydowskiej w Ole¶nicy. Wi±zało się to z wprowadzonym w dn. 11 marca 1812 r. równouprawnieniem Żydów w handlu i dostępie do urzędów, pod warunkiem przyjęcia nazwiska i używania niemieckiego języka w dokumentach. Liczba Żydów wzrosła wtedy ze 121 osób w 1842 r. do 335 osób w 1885 roku. Trudne warunki ekonomiczne - i zwi±zana z tym emigracja zarobkowa - z końca XIX wieku i pocz±tku XX wieku przyniosły jednak spadek liczebno¶ci tej populacji. W 1925 roku w Ole¶nicy mieszkało już tylko 125 Żydów. Mimo to w pocz±tkach XX wieku Ole¶nica stała się siedzib± rabinatu, działały tu też liczne żydowskie organizacje społeczne i polityczne.

W chwili doj¶cia do władzy Hitlera, w Ole¶nicy żyło 114 Żydów. Stopniowo zostali oni poddani licznym represjom. Podczas Nocy Kryształowej nazistowskie bojówki podpaliły synagogę i zdemolowały sklepy należ±ce do Żydów. Do 1939 roku w mie¶cie pozostało jedynie kilkana¶cie osób narodowo¶ci żydowskiej. Nie mamy informacji o ich dalszych losach.

Nie wiadomo, gdzie ole¶niccy Żydzi chowali swych zmarłych w ¶redniowieczu. Z cał± pewno¶ci± w XVIII wieku korzystali z cmentarzy w pobliskich Miłocicach i Twardogórze. W 1821 roku miejscowy kahał postanowił założyć własn± nekropolię. Było to zwi±zane z wydanymi kolejno w 1814 roku i 1818 roku rozporz±dzeniami władz, nakazuj±cymi Żydom zakładanie własnych cmentarzy w pobliżu miejsca zamieszkania. Zalecenia te były zapewne podyktowane względami sanitarnymi. Żydzi często bowiem przewozili ciała swych zmarłych nawet na duże odległo¶ci, co powodowało ryzyko wybuchu epidemii. Podobne problemy występowały także w zaborze austriackim i rosyjskim. Przytoczmy tu fragment pamiętnika Anny Potockiej z podkarpackiego Rymanowa: "Zmarłych Żydów nieraz całymi milami woż±. (.....) Żydzi trumien nie używaj±, więc Żyd zmarły jedzie najczę¶ciej w worku zaszyty, w słomie zagrzebany, konie liche, więc przed każd± karczm± parę godzin popasaj±. Szlakiem, którym te kondukty szły, wymierali ludzie" (cytat za: A. Potocki "Żydzi rymanowscy").

W 1821 roku Żydzi z Ole¶nicy zakupili grunt o powierzchni 0,15 ha, w dużym oddaleniu od zabudowań. W póĽniejszym okresie powierzchnię cmentarza powiększono do około 0,25 ha. Na terenie nekropolii wzniesiono dom przedpogrzebowy, przy wej¶ciu wykopano studnię służ±c± do rytualnych ablucji. Doj¶cie do cmentarza było możliwe od strony dzisiejszej ul. Brzozowej (poprzez mostek na rzece Ole¶nicy) lub od strony obecnej ul. Wojska Polskiego. Za koszarami Regimentu Dragonów nr 8 - obecnymi budynkami tzw. czerwonych koszar - biegła droga do cmentarza. Do dzi¶ zachował się jej niewielki odcinek.

Cmentarz opisywano jako piękny. Niektóre nagrobki wykonano z cennych materiałów, a czę¶ć z nich mogła mieć duż± warto¶ć artystyczn±.

Niewiele wiemy o losach cmentarza w okresie panowania nazistów. Niewykluczone, że cmentarz padał ofiar± aktów wandalizmu ze strony hitlerowskich bojówek. Jak podaje Marcin Wodziński w swej ksi±żce "Hebrajskie inskrypcje na ¦l±sku w XIII-XVIII wieku", prawdopodobnie w pierwszych miesi±cach 1944 roku teren cmentarny został sprzedany przez urz±d skarbowy Trzeciej Rzeszy.

Podobno nekropolia przetrwała II wojnę ¶wiatowej w relatywnie dobrym stanie. Jak wspomina mieszkaj±cy w Ole¶nicy Antoni Kokot: "cmentarz w 1941 r. był czę¶ciowo uszkodzony, poprzez przewrócenie macew. Widać było, że wykonano to kompleksowo i w sposób zorganizowany, bo całe ich rzędy były przewrócone". Również dom grzebalny miał spalony dach. Nikt nie pamięta nowych pochówków po 1945 r. Obok cmentarza pochowano zwłoki kobiety, znalezione w jednym z domów ul. Le¶nej podczas ich "nowego" powojennego zasiedlenia. Po 1946 r. rozpoczęła się dewastacja cmentarza. Kute ogrodzenia trafiły na okoliczne działki, nagrobki były rozbijane przez dzieci dla zabawy, cenniejsze rozpoczęto wywozić i "przerabiać" na nowe. Niektóre z nich, o dużej masie, ładowano w kilka osób na ciężarówki. W 1969 roku Miejska Rada Narodowa podjęła decyzję o oficjalnym zamknięciu nekropolii. Ostatecznie resztki wzgórka cmentarnego zniwelowano przy pomocy spychaczy podczas rozbudowy koszar i przeznaczeniu terenu na plac ćwiczeń. Po zlikwidowaniu koszar teren ten nie jest użytkowany. Znajduj±ce się tu nieliczne kamienne płyty mog± stanowić elementy konstrukcyjne grobów. W okolicach cmentarza można odnaleĽć niewielkie fragmenty nagrobków z zachowanymi inskrypcjami. Kilka zdjęć dokumentuj±cych ostatnie ¶lady tej nekropolii zamieszczono na stronie internetowej www.olesnica.nienaltowski.net.

tekst: Marek Nienałtowski, Krzysztof Bielawski
zdjęcia: Marek Nienałtowski
Kliknij tu by obejrzeć film video nagrany na tym cmentarzu