Cmentarz żydowski w Wi¶niczu położony został na wzgórzu w południowej czę¶ci miasta, przy trasie Bochnia - Limanowa. Ulica ł±cz±ca cmentarz z Rynkiem nosiła niegdy¶ nazwę Żydowskiej. Jest on ogrodzony metalow± siatk±, założon± w pocz±tkach lat osiemdziesi±tych w miejsce zniszczonego już przed wojn± muru cmentarnego., którego resztki widoczne s± do dzisiaj. Do cmentarza prowadz± dwa wej¶cia: jedno od strony południowej, drugie - od północnej, przy tym znajdował się dom przedpogrzebowy, rozebrany kilkana¶cie lat temu. Po wojnie czę¶ć południow± cmentarza zajęło przedsiębiorstwo budowy dróg, stawiaj±c na jego terenie smolarnię, w której wykonywano asfalt. Do jej usunięcia przyczynił się Abusch Hirsch, mieszkaj±cy wtedy w Stanach Zjednoczonych, a obecnie w Izraelu. W miejscu po smolarni stan±ł ufundowany przez niego pomnik złożony z macew, po¶więcony żydowskim ofiarom zbrodni hitlerowskich. W tej czę¶ci cmentarza zbudowano nowy ohel, upamiętniaj±cy miejsca pochówku rabinów wi¶nickich. Ich nazwiska wyryto na ufundowanej również przez Hirscha tablicy z polsko-hebrajskim tekstem, postawionej nieopodal północnego wej¶cia na cmentarz. Byli to: rabin Hirsz Cwi Horowitz syn Jakuba, potomek Szmelkego z Nikolsburga, rabin Nuta Lipszyc i rabin Naftali Rubin, zmarły w 1939 r. jako bardzo sędziwy człowiek.

Cmentarz ten, o powierzchni 1,86 ha, poro¶nięty jest krzakami i drzewami, między którymi widoczne s± macewy, w większo¶ci orientowane. Kształt nagrobków, a zachowało się ich około trzystu, jest do¶ć jednolity: s± to na ogół pionowe tablice o zaokr±glonym zwieńczeniu. Teren cmentarza pozbawiony jest ¶ladów kwater lub alej. Do¶ć rozległe puste miejsca ¶wiadcz± o tym, iż niegdy¶ było dużo więcej macew. Wiele z nich, wykonanych głównie z marmuru albo granitu, wywieĽli Niemcy. Zabierali oni także macewy z piaskowca, służ±ce im do wykonywania fundamentów. Również i po 1945 r. wykorzystywano je w ten sposób lub, po skuciu hebrajskiego napisu, przenoszono na cmentarz katolicki zachowuj±c funkcję nagrobka.

Najwcze¶niejsza informacja o wi¶nickim cmentarzu żydowskim pochodzi z 14 VI 1641 roku. Wtedy to zdarzył się na "kierkowie żydowskim" incydent, który zanotowano w księdze miejskiej: szkolnik synagogi wszcz±ł tam bójkę z katolickimi czeladnikami kamieniarskimi, którzy zaszli na cmentarz, aby przyjrzeć się nagrobkowi wykonanemu przez swego mistrza, chcieli bowiem zrobić podobny na zamówienie jednego z członków gminy izraelickiej. Kolejne wzmianki o cmentarzu pochodz± z XVII i XVIII stulecia, kiedy to był wymieniany jako punkt orientacyjny, ułatwiaj±cy lokalizację domów oraz placów w transakcjach kupna i sprzedaży. Brak natomiast informacji archiwalnych mówi±cych o samym cmentarzu czy też o jego założeniu.

Najstarsze zachowane macewy pochodz± z XVII wieku i znajduj± się w centralnej czę¶ci cmentarza, s±siaduj±c z nagrobkami póĽniejszymi. Zachowały się także nagrobki XVIII-wieczne oraz macewy z XIX i XX stulecia, stawiane na grobach nie tylko wi¶niczan, ale i mieszkańców okolicznych wsi, czy też więĽniów pochodzenia żydowskiego, zmarłych podczas odbywania kary w miejscowym więzieniu, oraz przybywaj±cych do miasta wędrownych żebraków. W miarę rosn±cych potrzeb teren cmentarza powiększano (...).

Ostatnie pochówki przypadaj± na lata II wojny ¶wiatowej. We wrze¶niu 1942 roku Niemcy zastrzelili tam trzech Żydów, a wcze¶niej, 31 sierpnia rozstrzelali trzyletniego chłopca Pinkesa oraz Wojciecha Gicalę za ukrywanie tego dziecka.

Wszystkie zachowane epitafia na cmentarzu wi¶nickim wykonano w języku hebrajskim. Wprawdzie inskrypcje proste i krótkie, typowe dla XVII i XVIII stulecia, zdarzały się również i póĽniej, to jednak w drugiej połowie XIX wieku coraz czę¶ciej zaczęły przybierać bardziej rozbudowan± formę. Niewyja¶nion± zagadkę stanowi macewa z 1799 roku, na której wykuto tylko rok według skróconego rachunku oraz pierwsze litery wyrazów składaj±cych frazę: "Niech jego dusza będzie wł±czona w wieniec wiecznego życia". Od XVIII do XX stulecia na nagrobkach wi¶nickich zmianie ulegał kształt liter. Pocz±tkowo duże i wypukłe, były wprawdzie jedynym, lecz bardzo ekspresyjnym elementem dekoracyjnym macew jeszcze w dwóch pierwszych dekadach XIX wieku. W ci±gu tego stulecia pismo stopniowo ulegało zmniejszeniu, a w końcu wieku zast±piono je rytami, niewielkimi literami. Natomiast rozwój ornamentyki przebiegał odwrotnie. Motywy symboliczne występuj± regularnie na macewach dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Wcze¶niej, w wieku XVII i XVIII, a nawet w pocz±tkach XIX stulecia jedynym motywem były symbole typowe dla grobów kapłanów i lewitów. Niektóre inskrypcje otaczano ozdobn± bordiur± złożon± ze splecionych motywów zwierzęcych i ro¶linnych. Na nagrobkach ludzi studiuj±cych ¶więte księgi rzeĽbiono lwa, najczę¶ciej leż±cego na szafie zawieraj±cej foliały. Symbol ten odzwierciedlał niekiedy imię zmarłego i zdobił groby mężczyzn zwanych Lejbami, imienników biblijnego Judy syna Jakuba. Wiele kamiennych jeleni pozostało wspomnieniem po Hirszach, czyli Cwich. Natomiast gołębie rzeĽbiono często na wspólnych mogiłach męża i żony lub matki i córki. Mężów dostojnych, wielkich, słyn±cych z dobrego imienia, uczciwych wyróżniano zdobi±c ich groby kamienn± koron±, często podtrzymywan± przez lwy stoj±ce na tylnych łapach. Ten symbol można także odnaleĽć na grobach kobiet o dobrym imieniu, córek i żon rabinów. Jednak najczę¶ciej na nagrobkach żon i matek dominuj± ¶wiece, przypominaj±ce zadanie kobiet, jakim było zapalanie ¶wiec szabasowych.

Porównanie macew wi¶nickich z nagrobkami żydowskimi dużych o¶rodków miejskich, jak Kraków, Lublin, Lwów, wykazuje pewne opóĽnienie prowincjonalnego Wi¶nicza: macewy proste, pozbawione jakiejkolwiek ornamentyki, powszechnie stosowane do połowy XVII wieku, w Wi¶niczu przetrwały aż do pocz±tku XIX stulecia. Foliały oraz motywy zwierzęce, rozpowszechnione na omawianym cmentarzu dopiero od połowy XIX wieku, gdzie indziej występowały już na przełomie wieków XVIII i XIX.

Obecnie, po kilku latach "tłustych", nast±pił gorszy okres w historii wi¶nickiego kirkutu. Utraciwszy mecenasa, znów zarasta bujn± ro¶linno¶ci±.

Powyższy tekst stanowi fragment opracowania Iwony Zawidzkiej "Cmentarze żydowskie w Bochni, Brzesku i Nowym Wi¶niczu", opublikowanego w 1995 r. w ksi±żce "Cmentarze żydowskie. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce". Redakcja serwisu pragnie podziękować Autorce za zgodę na wykorzystanie tekstu. Iwona Zawidzka jest pracownikiem Muzeum im. St. Fischera w Bochni oraz autorem ksi±żek, po¶więconych małopolskim judaikom, takich jak: "Cmentarz żydowski w Brzesku", "Miejsce ¶więta dla wszystkich żyj±cych, czyli rzecz o cmentarzu żydowskim w Bochni", "Cmentarz żydowski w Wi¶niczu".