Cmentarz żydowski w Nowogrodzie znajduje się w południowo-zachodniej czę¶ci miasta, około 750 km od rynku, na wzgórzu przy ul. Poległych. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± nr 200704 4.0001.1048 o nieregularnym kształcie i powierzchni 10898 m kw.

Data założenia cmentarza nie jest znana. Niewykluczone, że powstał w XVIII w., wraz z ukonstytuowaniem się miejscowej gminy wyznaniowej.

Wiadomo, że cmentarz był ogrodzony płotem z desek. Przy wej¶ciu znajdował się budynek, pełni±cy prawdopodobnie funkcję mieszkania stróża lub domu przedpogrzebowego.

Obiekt został zniszczony podczas II wojny ¶wiatowej. Ze względu na strategiczne położenie na wzgórzu stanowił punkt obrony. Na jego terenie wojsko wykopało okopy strzeleckie.

W procesie dewastacji - w trakcie wojny oraz w latach póĽniejszych - brali udział niektórzy mieszkańcy Nowogrodu, którzy macewy wykorzystywali jako tarcze szlifierskie oraz materiał budowlany. Nagrobki posłużyły m.in. jako fundament budynku, wzniesionego u stóp cmentarnego wzgórza, od strony Narwi.

Pochodz±ca z Nowogrodu, pragn±ca zachować anonimowo¶ć mieszkanka Warszawy w li¶cie wysłanym w 1987 r. do Fundacji Rodziny Nissenbaumów tak opisała cmentarz: "Byli tu grzebani Żydzi z całej okolicy, to też cmentarz jest obszerny i zajmuje około 3 hektarów. Jest on położony w przepięknym miejscu, na wysokiej skarpie nad Narwi±, z rozległym widokiem na Puszczę Zielon±. Nagrobki, nawet kamienie z ogrodzenia, zostały wywiezione przez Niemców. Ocalało kilkadziesi±t grobów zaznaczalnych na powierzchni. W ziemi ze znajduj±cych się na skarpie okopów czasem osuwaj± się ko¶ci i skorupy. Teren jest na ogół szanowany przez ludno¶ć miejscow±, jest czysty i stopniowo zarasta. W glebie trafiaj± się odwieczne pozostało¶ci geologiczne, między innymi amonity. W pamięci starszych ludzi jest utrwalony widok cmentarza sprzed okresu zniszczenia. Było to miejsce piękne zarówno pod względem położenia, jak też wygl±du grobów, wykonanych często z piaskowca i marmuru. Obserwowane jeszcze dzi¶ usytuowanie grobów wskazuje na istniej±cy kiedy¶ ład i systematyczny porz±dek typu kwaterowego. Jednym z ciekawszych elementów przyrodniczych terenu cmentarza jest występuj±ca tu ro¶lina chroniona zwana pierwiosnkiem wyniosłym (primula veris). Ro¶liny tej jest tu tak dużo, że teren cmentarza, nawet po jego odbudowie, mógłby być rezerwatem pierwiosnkowym".

Przez lata cmentarz był całkowicie ogołocony z nagrobków i wykorzystywany jako pastwisko. W 2005 r. uczestnicy obozu edukacyjno-wypoczynkowego, zorganizowanego w Nowogrodzie przez Fundację Laudera przywieĽli i ustawili na cmentarzu macewę odnalezion± na terenie miasta. Był to prosty, granitowy kamień, ozdobiony płaskorzeĽb± gołębicy, z hebrajskim epitafium: "Tu spoczywa skromna niewiasta, [..] pani Doba, córka zmarłego Menachema, zmarła w dniu 24 miesi±ca szwat, roku [..]. Niech dusza jej będzie zwi±zana w węzeł życia wiecznego" (tłumaczenie: Wojciech Tworek)".

Wiosn± 2007 r. członkowie zespołu redakcyjnego portalu Kirkuty odwiedzili Nowogród, odnajduj±c w s±siedztwie cmentarza opuszczony dom, którego fundamenty wykonano z macew. Spraw± zainteresowali¶my lokalne media. Temat podjęła "Gazeta Współczesna", zamieszczaj±c artykuł zatytułowany Domy budowane na macewach. Po tej publikacji burmistrz Nowogrodu Józef Pi±tek zobowi±zał się do rozwi±zania problemu. Samorz±d uzyskał zgodę wła¶ciciela na rozbiórkę fundamentów. Dzięki staraniom władz miasta z fundamentu wydobyto 18 macew i ustawiono je na terenie cmentarza.

Cmentarz jest nieogrodzony i nieoznakowany. Granice obszaru grzebalnego s± nieczytelne. Doj¶cie możliwe jest ¶cieżk± od strony wjazdu na posesję przy ul. Poległych 24b.

Kilka macew zabezpieczono w Skansenie Kurpiowskim im. Adama Chętnika - nie stanowi± one jednak czę¶ci ekspozycji.

tekst: K. Bielawski

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Nowogrodu i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz
z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.