Cmentarz żydowski w Nowej Soli został założony w drugiej połowie XIX w. - według różnych Ľródeł w 1860, 1870 lub 1877 r. Cmentarz zajmował działkę o powierzchni 12,80 ara, na planie zbliżonym do kwadratu, położon± u zbiegu Angerstrasse (obecnie ul. Wyspiańskiego) i Mathildenstrasse (obecnie ul. Wandy).

Prawdopodobnie ostatni przedwojenny pogrzeb miał miejsce w 1935 r. W 1943 r. wła¶cicielem cmentarza było Zrzeszenie Żydów w Niemczech, które w 1944 r. zostało zmuszone do sprzedaży cmentarza miastu. Transakcji dokonano 22.09.1944 r., z warunkiem wpłacenia pieniędzy w kwocie 2800 marek do kasy skarbowej miasta Kożuchowa.

Po drugiej wojnie ¶wiatowej na cmentarzu odbyły się co najmniej trzy pochówki. W latach 60. cmentarz posiadał ogrodzenie z betonowych elementów prefabrykowanych, z  dwóch stron przylegał do zabudowań. Stan techniczny ogrodzenia oceniono jako ¶redni. Teren był nieuporz±dkowany, poro¶nięty drzewami i krzewami, nagrobki zdewastowane w 90%.

18 lutego 1963 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Nowej Soli złożyło wniosek o zamknięcie i likwidację kilku cmentarzy, m.in. "cmentarza żydowskiego o powierzchni 1000 m kw". Sprawa ci±gnęła się przez kolejnych siedem lat. W sprawozdaniu z 10 kwietnia 1967 r. zapisano: "Dnia 3 kwietnia br. - tematem posiedzenia Prezydium było: informacje z utrzymania cmentarzy komunalnych i domów pogrzebowych. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej wydało w tym przedmiocie następuj±ce zalecenie: Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej wg ustalonych dat grzebalno¶ci na cmentarzach poczyni w najszybszym czasie starania o uzyskanie zezwoleń na likwidację cmentarzy: - z lewej strony ul. Wandy (żydowski) z uwagi na brak terenów. [.] Po uzyskaniu odpowiednich zezwoleń na likwidację cmentarzy, Zakład Obsługi Dróg i Zieleni powiadomi zainteresowanych o możliwo¶ci dokonania ekshumacji zwłok". Ostateczn± decyzję o likwidacji cmentarza wydano w 1969 r. (decyzja PPRN nr. UZ-e/26/69). 17 stycznia 1970 r. dokonano ekshumacji zwłok Izaaka Goldberga, które przeniesiono na cmentarz żydowski w Żarach. Pozostałych ciał nie ekshumowano. Teren cmentarza splantowano w ramach prac społecznych, w jego miejscu urz±dzono zieleniec.

O upamiętnienie cmentarza zabiegała Alicja Skowrońska, przewodnicz±ca żarskiego oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce i członkini Rady Miejskiej Nowa Soli oraz jej siostra, mieszkaj±ca w Izraelu Sabina Andraczyk. Sprawę nagło¶niali także Marek Grzelka z "Tygodnika Kr±g" oraz Mateusz Pojnar z "Gazety Wyborczej".

W styczniu 2017 r. na skraju cmentarza odsłonięto głaz z przytwierdzon± do niego tablic± z napisem: "W tym miejscu, w latach 1860-1970 znajdował się cmentarz żydowski. Do dzi¶ ten skrawek ziemi kryje szcz±tki pochowanych tu ludzi. Niechaj ten kamień będzie milcz±cym ¶wiadkiem życia i ¶mierci społeczno¶ci żydowskiej na terenie Nowej Soli". Pomnik ufundował Urz±d Miejski w Nowej Soli.

Wskazane byłoby wyraĽne oznaczenie granic cmentarza oraz podjęcie działań na rzecz odnalezienia wywiezionych nagrobków.

tekst: Krzysztof Bielawski
¬ródło:
Grzelka M., Żydzi z Nowej Soli - nieznana historia [online] http://www.sztetl.org.pl/pl/article/nowa-sol/16,relacje-wspomnienia/48869,zydzi-z-nowej-soli-nieznana-historia/ [dostęp: 05.06.2017].
Połomski F., Zawłaszczenie i sprzedaż cmentarzy żydowskich w latach II wojny ¶wiatowej na ¦l±sku. Ze studiów nad prawem własno¶ci w III Rzeszy , [w:] Studia nad faszyzmem i zbrodniami hitlerowskimi , t. 11, red. K. Jonca, Wrocław 1987.
Mlonek E., Hendzelek M., Zapomniane cmentarze w okolicy Nowej Soli, Nowa Sól 2001.
Pojnar M., Opowie¶ć o ostatniej żydowskiej rodzinie i cmentarzu, którego nie ma [online] http://zielonagora.wyborcza.pl/zielonagora/1,90220,20767136,opowiesc-o-ostatniej-zydowskiej-rodzinie-i-cmentarzu-ktorego.html
[dostęp: 05.06.2017].