Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
NIESZAWA  

Pierwsze wzmianki o obecności wyznawców judaizmu w Nieszawie (w języku niemieckim: Nessau) pochodzą z 1487 roku. Jednak w 1559 roku król Zygmunt August wydał przywilej, zakazujący osadnictwa żydowskiego w mieście. Wiadomo, że jeszcze pięć lat później w Nieszawie żyła niewielka społeczność żydowska.

Ponowny napływ ludności żydowskiej do Nieszawy nastąpił na przełomie XVIII i XIX w. Mimo niechęci do Żydów ze strony rdzennej ludności, ich liczba w mieście systematycznie rosła. Już w roku 1808 w Nieszawie żyło 68 wyznawców judaizmu, co stanowiło 6,8% całej populacji miasta. Jednocześnie zaznaczała się dominacja Żydów w miejscowym handlu, wzrastał także ich udział w różnych branżach rzemieślniczych. Nieszawianie wyznania mojżeszowego odgrywali zatem istotną rolę w codziennym życiu miasta, przyczyniali się do jego rozwoju i ożywienia gospodarczego, stając się jednocześnie silną konkurencją dla innych kupców i rzemieślników. W efekcie miejscowa ludność polska zabiegała o wprowadzenie zakazu osiedlania się Żydów w mieście, jak również o całkowite ich wysiedlenie. W konsekwencji tych starań, w 1828 roku Rada Administracyjna Królestwa Polskiego utworzyła w Nieszawie w mieście rewir żydowski. Od tej pory Żydzi mogli osiedlać się, nabywać place i budować domy tylko na ściśle określonym terenie. Dodatkowo w drodze wyjątku, po spełnieniu niezwykle wymagających warunków, raz w roku dwie rodziny żydowskie mogły zamieszkać w dowolnym punkcie miasta. Powyższy stan prawny utrzymał się do 1862 roku.

W 1834 roku w Nieszawie mieszKało 125 wyznawców judaizmu, którzy tworzyli gminę wyznaniową, podlegającą początkowo kahałowi w Służewie. Gmina, której majątkiem zarządzał dozór bóżniczy, utrzymywała się z wpłacanych przez jej członków rocznych składek oraz innych źródeł dochodów, m.in. z łaźni, czynszów oraz z opłat za ławki w synagodze. Do połowy XIX wieku miejscowi Żydzi odprawiali modły w wynajętym pomieszczeniu. Synagogę w Nieszawie zbudowano w 1849 roku przy ulicy Toruńskiej. Był to murowany, otynkowany budynek wzniesiony na planie prostokąta, o wymiarach około 17 metrów długości, 11 metrach szerokości i 6 metrach wysokości; zwieńczony dwuspadowym dachem pokrytym blachą.

Synagoga w Nieszawie
Synagoga w Nieszawie.
Fotografia ze zbiorów Muzeum im. Stanisława Noakowskiego w Nieszawie.

Trudne warunki ekonomiczne przełomu XIX i XX w., pierwsza wojna światowa i późniejszy kryzys gospodarczy, przyczyniły się do spadku liczebności społeczności żydowskiej w Nieszawie. Nie bez znaczenia był również wzrost nastrojów antysemickich, szczególnie silny w po śmierci Józefa Piłsudskiego. Narastający antysemityzm w połączeniu z bojkotem sklepów należących do Żydów, doprowadził do stopniowego upadku żydowskiego handlu. O ile w mieście w 1909 roku mieszkało 549 Żydów, to w spisie powszechnym z 1921 roku pochodzenie żydowskie lub wyznawanie religii mojżeszowej zadeklarowały już tylko 262 osoby. Tendencja spadkowa utrzymała się w dalszych latach. W 1935 roku w Nieszawie odnotowano obecność zaledwie osiemdziesięciu osób pochodzenia żydowskiego. Wielu Żydów wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych oraz Meksyku. Przy tak niewielkiej i niezamożnej liczbie wyznawców religii mojżeszowej, nierealne stało się utrzymanie synagogi, cmentarza, zebranie środków finansowych na uposażenie rabina, szocheta czyli rzezaka dokonującego rytualnego uboju oraz działalność charytatywna. Zaistniała sytuacja wymusiła w 1925 roku połączenie gminy żydowskiej w Nieszawie z gminą wyznaniową w Aleksandrowie Kujawskim.

Nieszawscy i aleksandrowscy Żydzi stanowili dość zróżnicowane społeczeństwo, zarówno pod względem religijnym, jak i politycznym. Miało to swój wydźwięk podczas wyborów do Zarządu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w 1936 roku. W walce rozgorzałej o opanowanie samorządów gminnych, pojawiały się liczne nieporozumienia między kandydatami reprezentującymi różne nurty polityczne, co w rezultacie doprowadziło do ostrych podziałów.

Warto wiedzieć, że w 1917 roku, dzięki wysiłkom żydowskich kupców, w Nieszawie uruchomiono elektrownię, a Solo Toruński - wywodzący się z Nieszawy amerykański przedsiębiorca - przekazywał miastu znaczne sumy, przeznaczane na wyposażenie i rozbudowę szkoły powszechnej, straży pożarnej czy wyprawki dla uczniów.

Synagoga w Nieszawie
Płonąca synagoga w Nieszawie. Zdjęcie wykonane we wrześniu 1939 r.
Fotografia ze zbiorów Muzeum im. Stanisława Noakowskiego w Nieszawie.

W 1939 roku w Nieszawie mieszkało 35 żydowskich rodzin. Po wybuchu drugiej wojny światowej część Żydów w poszukiwaniu schronienia zbiegła na tereny wschodniej Polski. Wojska niemieckie zajęły miasto w dniu 8 września 1939 roku. W dniu 14 września - w żydowski Nowy Rok, popularnie zwany Świętem Trąbek - hitlerowcy podpalili synagogę. Aresztowano kilkudziesięciu Żydów i zgromadzono ich na Rynku, gdzie publicznie wykonano karę chłosty. Wkrótce potem Niemcy przystąpili do plądrowania żydowskich domów. W październiku 1939 roku niewielka społeczność nieszawskich Żydów została deportowana do Kutna. Tak zakończyła się historia tego sztetl.

Cmentarz żydowski w Nieszawie powstał w początkach XIX wieku. Nekropolia położona jest w dolinie Wisły, na południe od miejscowości, przy obecnej ul. Narutowicza, na działce geodezyjnej o numerze 634. Jej lokalizację zaznaczono na przedwojennej mapie okolic Nieszawy. Miejsce to wzmiankowane jest przez Komisję Województwa Mazowieckiego, której urzędnicy w 1820 roku zanotowali: "Plac za miastem (....) jest wydzierżawiony na cmentarz żydowski na czas od 1 stycznia 1819 do ostatniego grudnia 1849 za roczną opłatą złp. 30". Powierzchnia cmentarza w 1925 roku została powiększona o "15 prętów". Z zachowanych zdjęć wiemy, że w latach trzydziestych XX wieku cmentarz był ogrodzony ceglano-kamiennym murem. Od strony Wisły stały dwa budynki, pełniące zapewne funkcję domu dozorcy lub też domu przedpogrzebowego. Pomniki nagrobne były ustawione rzędowo, zwrócone licem w kierunku wschodnim. Dominowały tradycyjne macewy o zwieńczeniach prostych, półokrągłych i trójkątnych; część nagrobków wzniesiono w formie kolumn i obelisków.

Nieszawa - cmentarz żydowski
Archiwalne zdjęcie z lat trzydziestych XX wieku. W tle widoczny cmentarz.
Fotografia ze zbiorów Muzeum im. Stanisława Noakowskiego w Nieszawie.
Podczas drugiej wojny światowej na rozkaz władz niemieckich cmentarz został zdewastowany. W archiwach Żydowskiego Instytutu Historycznego zachował się wysłany w 1993 roku list, w którym jeden z mieszkańców Nieszawy opisał wojenne losy miejscowej synagogi oraz cmentarza. W części poświęconej nekropolii czytamy: "Cmentarz okupant zrównał z ziemią, wszystkie marmurowe nagrobki zabrał. Ogrodzenie oraz domek grabarza rozebrano". Te tragiczne chwile dokumentuje zdjęcie, przechowywane w Muzeum im. St. Noakowskiego w Nieszawie.
Prace rozbiórkowe na cmentarzu w 1940 roku.
Prace rozbiórkowe na cmentarzu
Fotografia ze zbiorów Muzeum im. Stanisława Noakowskiego w Nieszawie.

Zbigniew Sołtysiński, współpracujący z naszym portalem badacz judaików ziemi kujawskiej, tak charakteryzuje obecny stan cmentarza: "Teren kirkutu to nieużytek porośnięty chwastami. Gdzieniegdzie walają się pozostałości cegieł, betonu, masy murarskiej, ale trudno zauważyć szczątki macew. Znaleziony swego czasu fragment nagrobka z napisami w języku hebrajskim znajduje się w tutejszym muzeum. Udało mi się odnaleźć kilka płyt z piaskowca, które wzmacniają brzegi kanału. Trudno powiedzieć z całą pewnością, że są to fragmenty macew, jednak zastanawia, dlaczego w kanale znalazł się piaskowiec, powszechnie stosowany do wykonywania nagrobków. Na cmentarzu widać ślady struktury budowlanej, która przypuszczalnie stanowi podstawę grobowca. Kilka lat temu grupa lokalnych zapaleńców próbowała wznieść lapidarium upamiętniające cmentarz, jednak sprzeciw żydowskiej gminy wyznaniowej unicestwił ten zamysł".

Teren cmentarza żydowskiego w Nieszawie Nieszawa - kirkut Nieszawa - zniszczony grobowiec
Teren cmentarza żydowskiego w Nieszawie. Zdjęcia: Zbigniew Sołtysiński
Cześć cmentarza porastają krzewy i drzewa liściaste. Od strony wysokiej skarpy widoczne jest głębokie, o znacznej powierzchni wyrobisko żwirowe, zawierające ślady po wysypisku śmieci. Według niepotwierdzonych informacji, w okresie powojennym w tym miejscu wydobywano żwir, doszczętnie niszcząc groby.
Grzebień nieszawskiego bractwa Chewra Kadisza
Grzebień nieszawskiego bractwa Chewra Kadisza (zdjęcie ze zbiorów ŻIH)

Warto wiedzieć, że w Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie znajdują się eksponaty, związane z cmentarzem żydowskim w Nieszawie. Są to: puszka kwestarska nieszawskiego bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza oraz pochodzący zapewne z przełomu XIX i XX w. grzebień, używany podczas rytualnych ablucji zmarłych. Na jego awersie wyryto hebrajski napis o treści: "Święte Stowarzyszenie ze świętej gminy w Nieszawie", a na rewersie przymocowano przybory higieniczne w formie haczyka i łyżeczki.

tekst: Maria Polaszek, Krzysztof Bielawski
wspólpraca: Zbigniew Sołtysiński
Polecamy też lekturę opracowania Joanny Maksim
"Ludność żydowska w Nieszawie w XIX wieku" (plik PDF, 224 kb)

Bibliografia:
T. Kawski "Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza
w latach 1918-1942"
A. Mietz, J. Pakulski "Świadectwa przeszłości Nieszawy"
"The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust"
Materiały zebrane przez p. Zbigniewa Sołtysińskiego
Materiały z Działu Dokumentacji Zabytków Żydowskiego Instytutu Historycznego

Dział o cmentarzu żydowskim w Nieszawie powstał dzięki pomocy p. Ryszarda Lewandowskiego - kierownika Muzeum im. Stanisława Noakowskiego w Nieszawie, p. Marii Polaszek - kustosza Izby Historycznej w Aleksandrowie Kujawskim oraz p. Zbigniewa Sołtysińskiego.
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Nieszawy i ich nekropolii. Czekamy też na relacje osób, które pamiętają ten cmentarz z okresu przed II wojną światową.
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas