Nie wiemy, kiedy pierwsi Żydzi przybyli do Niebylca. Z cał± pewno¶ci± w 1676 roku żyły tu cztery rodziny żydowskie. Pocz±tkowo Żydzi z Niebylca podlegali gminie wyznaniowej w pobliskim Strzyżowie, z czasem powołali własny kahał. Liczebno¶ć lokalnej społeczno¶ci żydowskiej wzrastała stopniowo - w 1785 roku mieszkało tu 48 osób wyznania mojżeszowego. Pod koniec XIX wieku w Niebylcu żyło 580 Żydów, którzy stanowili około połowy wszystkich mieszkańców. Niebyleccy Żydzi, którym dane było przeżyć Holocaust, wspominaj±, że miasteczko było bardzo biedne. Trudne warunki życia sprawiły, że na pocz±tku XX wieku wielu mieszkańców opu¶ciło swoje rodzinne domy i wyemigrowała. Spis powszechny z 1921 roku odnotował w Niebylcu już tylko 283 osoby narodowo¶ci żydowskiej.

Podczas II wojny ¶wiatowej na terenie miejscowo¶ci utworzono getto, w którym zamknięto około czterystu pięćdziesięciu Żydów z Niebylca oraz pobliskich osad. Likwidacja getta nast±piła w kwietniu 1942 roku, jego mieszkańców deportowano do Rzeszowa, sk±d póĽniej trafili do obozów zagłady.

Wymieniaj±c odrestaurowane polskie synagogi, wspominamy na ogół o Tykocinie, Krakowie, Włodawie czy Łańcucie. Niewiele osób wie, że synagoga w małym podkarpackim Niebylcu może być ¶miało zaliczana do najciekawszych tego typu zabytków w naszym kraju. W okresie powojennym mie¶cił się tu magazyn nawozów Gminnej Spółdzielni, jednak w latach siedemdziesi±tych dokonano prac renowacyjnych, a budynek przeznaczono na bibliotekę. Dzi¶ we wnętrzu możemy ogl±dać wspaniałe polichromie z pocz±tku XX wieku.

Z. Jucha w swym opracowaniu zatytułowanym "Polichromia ¶cienna synagog w Łańcucie, Strzyżowie, Niebylcu, kuczki żydowskiej w Tyczynie - odkrycia i konserwacja" tak opisuje niebyleck± synagogę: "Malowidła na suficie przedstawiaj± wizerunki zwierz±t. Na ¶rodku sufitu, ponad niestniej±c± już bim±, znajduje się Lewiatan - ryba zjadaj±ca swój ogon. Wokół niej wypisany jest cytat z Księgi Psalmów: "Lewiatan, którego stworzyłe¶ na to, by w wodach igrał" (Ps 104, 26). Na zachodniej ¶cianie przedstawione jest wyobrażenie ¦wi±tyni Jerozolimskiej z napisem "Buduje Jeruzalem Jahwe, rozproszonych z Izraela zgromadza". Na ¶cianie wschodniej w miejscu, gdzie znajdował się wcze¶niej aron ha-kodesz wymalowane zostały dwa lwy trzymaj±ce kamienie z dziesięciorgiem przykazań, a nad nimi napis "Ojcze nasz, królu nasz, otwórz bramy niebios na modlitwy nasze".

Synagogę odwiedzaj± tury¶ci z całego ¶wiata. O ich wrażeniach ¶wiadcz± liczne wpisy pozostawiane w księdze go¶ci. Przytoczmy kilka z nich: "Ja Eliasz Weiss, urodzony w Brzozowie, moja matka urodzona w Niebylcu, obecnie mieszka w Izraelu, odwiedziłem t± bóżnicę jako małe dziecko, będ±c na wakacjach u dziadka przed rokiem 1939, a teraz odwiedzam powtórnie, po 50 latach. Jestem oszołomiony, widz±c to, co widzę". Studenci z niemieckiego Heidelbergu napisali: "Bardzo cieszymy się, że w tak małym miasteczku zastali¶my tak ładnie utrzyman± synagogę. Wła¶nie jeste¶my na sze¶ciotygodniowej wycieczce po Polsce ¶ladami kultury żydowskiej. W domu na pewno wszystkim opowiemy, że w Polsce s± ludzie, którzy dbaj± o t± star± kulturę".

Cmentarz żydowski w Niebylcu położony jest na wzgórzu, na północ od miejscowo¶ci. Niestety, historia obeszła się z nim okrutnie. Podczas II wojny ¶wiatowej nekropolia uległa zniszczeniu, a macewy wykorzystano do prac budowlanych. Na terenie cmentarza Niemcy dokonywali egzekucji miejscowych Żydów. Nie ma ¶ladu po murze cmentarnym oraz domu przedpogrzebowym. W¶ród drzew można jeszcze odnaleĽć dwa kamienie nagrobne.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia cmentarza: Aleksander W±sowicz
Kliknij tu, by obejrzeć film video, nakręcony w budynku synagogi w Niebylcu
zdjęcia synagogi zamieszczamy dzięki uprzejmo¶ci pracowników Biblioteki w Niebylcu