| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
| NADARZYN | |||
| "W Nadarzynie nie ma już bóżnicy, nie ma chederu, nie ma biblioteki. Pozostał jedynie cmentarz, jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Polsce. Ale nikt o niego nie dba i macewy znikają". Józef Jeremiasz, "Księga Pamięci Pruszkowa i Nadarzyna", 1966 r. |
|||
Niewiele wiemy o historii wyznawców judaizmu w Nadarzynie. Jak podaje "The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust", Żydzi osiedlili się w Nadarzynie już w pierwszej połowie XVI wieku. Wydaje się jednak, że początki osadnictwa żydowskiego w mieście przypadają na lata wcześniejsze, Nadarzyn bowiem wymieniany jest w 1507 roku na liście gmin żydowskich, opodatkowanych w związku z koronacją Zygmunta I Starego. Na przestrzeni dziejów Żydzi stanowili istotny procent populacji tej miejscowości. Paweł Fijałkowski w swym opracowaniu zatytułowanym "Żydzi w miastach Mazowsza w świetle źródeł pruskich" pisze, iż w osiemnastym wieku "rozwój demograficzny takich małych miast jak Czersk i Nadarzyn był niemal wyłącznie efektem wzrostu liczby żydowskich mieszkańców". Liczba Żydów w Nadarzynie w tym okresie rosła bardzo szybko. W 1800 roku w mieście odnotowano 174 osoby pochodzenia żydowskiego, w 1808 r . - 222. Jak podaje wydany w 1883 roku "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", w 1862 roku w Nadarzynie było "65 domów (5 murowanych), 939 mieszkańców (516 żydów)". W 1897 r. w Nadarzynie żyło 770 osób pochodzenia żydowskiego. Z pewnością wielu z nich na przełomie XIX i XX wieku wzięło udział w masowej emigracji do Ameryki. Liczna grupa Żydów wyjechała z Nadarzyna po pożarze miasta z 1902 roku. Józef Jeremiasz w "Księdze Pamięci Pruszkowa" tak pisał o tym wydarzeniu: "Spłonęły wszystkie drewniane budynki i ocalał jedynie murowany kościół i kilka domów wokół niego. Spłonęła także stara bóżnica ze wspaniałymi znakami zodiaku i innymi artystycznymi rysunkami na suficie". W okresie międzywojennym w mieście mieszkało około stu rodzin żydowskich. W spisie powszechnym z 1921 roku 431 nadarzynian zadeklarowało pochodzenie żydowskie lub wyznanie mojżeszowe. Po zajęciu miasta przez wojska niemieckie we wrześniu 1939 roku, część Żydów uciekła do Warszawy. Wkrótce jednak powrócili do rodzinnego sztetl, by pochować kilkudziesięciu swoich krewnych, zamordowanych przez nazistów. Żydzi z Nadarzyna zostali wysiedleni do gett w Pruszkowie i Warszawie, skąd trafili do komór gazowych Treblinki. Dziś w Nadarzynie trudno znaleźć jakiekolwiek ślady po lokalnej społeczności żydowskiej. Nie przetrwała synagoga, wzniesiona u zbiegu ul. Mszczonowskiej i ul. Błońskiej. W jej miejscu znajduje się obecnie zakład pogrzebowy. |
|||
 |
|||
Mapa okolic Nadarzyna z 1932 r. z zaznaczonym cmentarzem żydowskim. (źródło: Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego) |
|||
Cmentarz żydowski w Nadarzynie zlokalizowano w dzielnicy Kajetany, w lesie na północ od ul. Brzozowej. Można dojść do niego ulicą wiodącą od skrzyżowania z trasą katowicką do Międzynarodowego Centrum Słuchu i Mowy, nie skręcając jednak do kliniki, lecz kierując się nieutwardzoną drogą wzdłuż betonowego muru w głąb lasu. Po przejściu ok. 200-300 metrów należy skręcić w odchodzący w prawą stronę leśny dukt, wiodący prosto na cmentarz. Według wskazań GPS, współrzędne geograficzne cmentarza wynoszą: N 52*05*47,61, E 20*49*52,14. Obecnie prawnym właścicielem gruntu jest Gmina Nadarzyn, na dostępnym w Urzędzie planie miasta nekropolia oznaczona jest jako działka geodezyjna o numerze 35. Jest to miejsce pochówku nie tylko Żydów z Nadarzyna, ale także pobliskich miejscowości, między innymi z Piaseczna i Pruszkowa. Menasze Opozdower w "Księdze Pamięci Pruszkowa i Nadarzyna" wspomina Nadarzyn, jako "stare osiedle żydowskie, gdzie na miejscowym cmentarzu można było zobaczyć nagrobki Żydów warszawskich, którzy zostali tu przywiezieni, gdy w Warszawie nie było jeszcze żydowskiego cmentarza. (....) Tam przywożono zmarłych na wozie zaprzężonym w konia". Starsi mieszkańcy Nadarzyna pamiętają, że cmentarz składał się ze starej i nowej części, pomiędzy którymi mieszkał dozorca. Jeszcze w latach powojennych cmentarz był wyraźnie widoczny z drogi wiodącej do Warszawy. Nekropolia została zdewastowana przez nazistów, a proces destrukcji postępował także po wyzwoleniu. Jak dowiedzieli się nasi informatorzy, znaczna część nagrobków została wykorzystana do prac budowlanych. W latach sześćdziesiątych lub siedemdziesiątych teren cmentarza zalesiono, a pozostałości pomników nagrobnych zasypano piachem. Granice cmentarza są czytelne dzięki otaczającemu nekropolię rowowi. Na terenie cmentarza można odnaleźć wyłamane macewy, przy czym na niektórych z nich zachowały się fragmenty inskrypcji w języku hebrajskim oraz resztki polichromii, jakimi niegdyś dekorowano żydowskie nagrobki. Wyraźnie widać czarny barwnik, używany do wypełnienia tła płyciny inskrypcyjnej. Na innej macewie na ornamencie przypominającym mur z cegły widoczne są ślady czarnej i żółtej farby. W innym miejscu udało się nam znaleźć dolną część nagrobka, ze znakomicie zachowanym czarnym tłem i czerwonym obramowaniem. Bardzo rzadko natomiast można odnaleźć zwieńczenia macew, na których z reguły umieszczano symboliczne płaskorzeźby. Jak dotąd na terenie cmentarza zidentyfikowano fragmenty naczółków ze świecą - symbolem rytym na grobach kobiet - oraz z lwem, stanowiącym odniesienie do imienia Juda lub Lejb. Analiza położenia nagrobków pozwala sądzić, że pochówki były dokonywane w układzie rzędowym, a macewy stały zwrócone licem w kierunku zachodnim. W południowo-wschodnim narożniku cmentarza znajduje się kilka tumb, czyli betonowych lub piaskowcowych półwalców, stawianych zwykle za pionową płytą nagrobną. Niektóre odnalezione nagrobki zostały przewiezione na jedną z posesji w Nadarzynie, z zamiarem wykorzystania ich podczas planowanej restauracji cmentarza. |
|||
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Jak wynika z map przekazanych nam przez pewne instytucje, obszar nekropolii mógł znacznie wykraczać poza uprzednio opisany teren tzw. "okopiska". Niewykluczone, że pochówki mogły być dokonywane także na gruntach położonych nieco na północ. W tym miejscu wśród zarośli leży potężny, ułamany blok piaskowca, który zapewne stanowił niegdyś element konstrukcji dużego grobowca. Teren ten leży w zagłębieniu, a z trzech stron widoczne jest dość duże obwałowanie o nieregularnym zarysie. Można zakładać, że w tym miejscu cmentarz znajdował się na niewielkim wzniesieniu, a obniżenie to powstało w wyniku wybierania żwiru dla potrzeb budowanej trasy katowickiej - informację o takim wykorzystaniu ziemi cmentarnej otrzymaliśmy od jednego z mieszkańców. W dn. 23 września 2013 r. do izby pamięci przy Gimnazjum im. bł. Jana Pawła II w Nadarzynie trafił fragment macewy, odnaleziony przez Tadeusza Kalecińskiego podczas rozbiórki stodoły przy ul. Mszczonowskiej. O swoim odkryciu T. Kaleciński powiadomił nasz serwis internetowy. W porozumieniu z Komisją Rabiniczną ds. Cmentarzy i przy zaangażowaniu Marka Żwirskiego - nauczyciela w Gimnazjum im. bł. Jana Pawła II - podjęto decyzję o zabezpieczeniu nagrobka w szkolnej izbie muzealnej. Jest to część naczółka macewy z hebrajskim napisem: "[Pani] Rebeka córka naszego nauczyciela i pana Dawida błogosławionej pamięci" oraz płaskorzeźbą świec, tradycyjnie umieszczanych na nagrobkach kobiet (kliknij tu, by zobaczyć zdjęcie nagrobka). Warto wiedzieć, że w ohelu na cmentarzu żydowskim we Mszczonowie pochowany jest zmarły w 1873 roku przewodniczący sądu rabinicznego w Nadarzynie, Aron Kohen syn Mojżesza. Napis na jego macewie głosi: "Tu pochowany pan, wielkie światło, sprawiedliwy, bogobojny, czcigodne i chwalebne jego imię, nasz nauczyciel, pan i mistrz, Aron Kohen, syn nauczyciela Mojżesza kohena (pamięć sprawiedliwego błogosławiona), przewodniczący sądu w gminie Nadarzyn, zięć pana sprawiedliwego (pamięć sprawiedliwego na życie w świecie przyszłym) z Warki. Zmarł w poniedziałek 2 elul i pogrzebany o brzasku 3 elul roku 633 według krótkiego rachunku. Niech dusza jego związana będzie w węzełku życia". |
|||
 |
 |
 |
 |
Ohel we Mszczonowie |
Ohel w Warszawie |
Grób L. Hirszfelda |
Menora w kościele |
Również na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej można odnaleźć mieszkańców Nadarzyna. W ohelu "Wurker rebe" spoczywa wywodzący się z Nadarzyna cadyk Jakub Juda syn Note Natana Tannenbauma, przywódca wspólnoty chasydzkiej z Białej Rawskiej. Kilkadziesiąt metrów dalej, tuż obok sarkofagów rodziny Lesserów, znajduje się grób urodzonego w Nadarzynie wybitnego lekarza żydowskiego pochodzenia, Ludwika Maurycego Hirszfelda, który pieszo udał się do Paryża, by tam studiować medycynę. Hirszfeld przeszedł do historii jako autor czterotomowej "Anatomii opisowej ciała ludzkiego" oraz wielu innych prac. Na cmentarzu żydowskim w Karczewie przy ul. Otwockiej zachowała się macewa nadarzyńskiego rabina Icchaka Jakuba syna Mosze. W poszukiwaniu judaików warto odwiedzić miejscowy kościół, gdzie przy ołtarzu stoi okazały siedmioramienny świecznik. Niektórzy twierdzą, że jest to menora ze zniszczonej synagogi w Nadarzynie, jednak rzeczywistość zdaje się być bardziej prozaiczna - według informacji udzielonej przez byłego proboszcza, ks. Bronisława Płaszczyńskiego, świecznik ten został przywieziony po wojnie przez pracującego w hucie Warszawa mieszkańca Nadarzyna. Pozbawiona jednego z ramion menora została naprawiona, a kilka lat temu doczekała się kolejnej renowacji. tekst & zdjęcia: KB |
|||
Poszukujemy wszelkich informacji o historii Żydów w Nadarzynie oraz o ich nekropolii. Czekamy też na relacje osób, które pamiętają ten cmentarz z okresu przed II wojną światową. |
|||
 |
|||
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|||
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |