| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
| NADARZYN | |||
| "W Nadarzynie nie ma już bóżnicy, nie ma chederu, nie ma biblioteki. Pozostał jedynie cmentarz, jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Polsce. Ale nikt o niego nie dba i macewy znikaj±". Józef Jeremiasz, "Księga Pamięci Pruszkowa i Nadarzyna", 1966 r. |
|||
Niewiele wiemy o historii wyznawców judaizmu w Nadarzynie. Jak podaje "The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust", Żydzi osiedlili się w Nadarzynie już w pierwszej połowie XVI wieku. Wydaje się jednak, że pocz±tki osadnictwa żydowskiego w mie¶cie przypadaj± na lata wcze¶niejsze, Nadarzyn bowiem wymieniany jest w 1507 roku na li¶cie gmin żydowskich, opodatkowanych w zwi±zku z koronacj± Zygmunta I Starego. Na przestrzeni dziejów Żydzi stanowili istotny procent populacji tej miejscowo¶ci. Paweł Fijałkowski w swym opracowaniu zatytułowanym "Żydzi w miastach Mazowsza w ¶wietle Ľródeł pruskich" pisze, iż w osiemnastym wieku "rozwój demograficzny takich małych miast jak Czersk i Nadarzyn był niemal wył±cznie efektem wzrostu liczby żydowskich mieszkańców". Liczba Żydów w Nadarzynie w tym okresie rosła bardzo szybko. W 1800 roku w mie¶cie odnotowano 174 osoby pochodzenia żydowskiego, w 1808 r . - 222. Jak podaje wydany w 1883 roku "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", w 1862 roku w Nadarzynie było "65 domów (5 murowanych), 939 mieszkańców (516 żydów)". W 1897 r. w Nadarzynie żyło 770 osób pochodzenia żydowskiego. Z pewno¶ci± wielu z nich na przełomie XIX i XX wieku wzięło udział w masowej emigracji do Ameryki. Liczna grupa Żydów wyjechała z Nadarzyna po pożarze miasta z 1902 roku. Józef Jeremiasz w "Księdze Pamięci Pruszkowa" tak pisał o tym wydarzeniu: "Spłonęły wszystkie drewniane budynki i ocalał jedynie murowany ko¶ciół i kilka domów wokół niego. Spłonęła także stara bóżnica ze wspaniałymi znakami zodiaku i innymi artystycznymi rysunkami na suficie". W okresie międzywojennym w mie¶cie mieszkało około stu rodzin żydowskich. W spisie powszechnym z 1921 roku 431 nadarzynian zadeklarowało pochodzenie żydowskie lub wyznanie mojżeszowe. Po zajęciu miasta przez wojska niemieckie we wrze¶niu 1939 roku, czę¶ć Żydów uciekła do Warszawy. Wkrótce jednak powrócili do rodzinnego sztetl, by pochować kilkudziesięciu swoich krewnych, zamordowanych przez nazistów. Żydzi z Nadarzyna zostali wysiedleni do gett w Pruszkowie i Warszawie, sk±d trafili do komór gazowych Treblinki. Dzi¶ w Nadarzynie trudno znaleĽć jakiekolwiek ¶lady po lokalnej społeczno¶ci żydowskiej. Nie przetrwała synagoga, wzniesiona u zbiegu ul. Mszczonowskiej i ul. Błońskiej. W jej miejscu znajduje się obecnie zakład pogrzebowy. |
|||
 |
|||
Mapa okolic Nadarzyna z 1932 r. z zaznaczonym cmentarzem żydowskim. (Ľródło: Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego) |
|||
Cmentarz żydowski w Nadarzynie zlokalizowano w dzielnicy Kajetany, w lesie na północ od ul. Brzozowej. Można doj¶ć do niego ulic± wiod±c± od skrzyżowania z tras± katowick± do Międzynarodowego Centrum Słuchu i Mowy, nie skręcaj±c jednak do kliniki, lecz kieruj±c się nieutwardzon± drog± wzdłuż betonowego muru w gł±b lasu. Po przej¶ciu ok. 200-300 metrów należy skręcić w odchodz±cy w praw± stronę le¶ny dukt, wiod±cy prosto na cmentarz. Według wskazań GPS, współrzędne geograficzne cmentarza wynosz±: N 52*05*47,61, E 20*49*52,14. Obecnie prawnym wła¶cicielem gruntu jest Gmina Nadarzyn, na dostępnym w Urzędzie planie miasta nekropolia oznaczona jest jako działka geodezyjna o numerze 35. Jest to miejsce pochówku nie tylko Żydów z Nadarzyna, ale także pobliskich miejscowo¶ci, między innymi z Piaseczna i Pruszkowa. Menasze Opozdower w "Księdze Pamięci Pruszkowa i Nadarzyna" wspomina Nadarzyn, jako "stare osiedle żydowskie, gdzie na miejscowym cmentarzu można było zobaczyć nagrobki Żydów warszawskich, którzy zostali tu przywiezieni, gdy w Warszawie nie było jeszcze żydowskiego cmentarza. (....) Tam przywożono zmarłych na wozie zaprzężonym w konia". Starsi mieszkańcy Nadarzyna pamiętaj±, że cmentarz składał się ze starej i nowej czę¶ci, pomiędzy którymi mieszkał dozorca. Jeszcze w latach powojennych cmentarz był wyraĽnie widoczny z drogi wiod±cej do Warszawy. Nekropolia została zdewastowana przez nazistów, a proces destrukcji postępował także po wyzwoleniu. Jak dowiedzieli się nasi informatorzy, znaczna czę¶ć nagrobków została wykorzystana do prac budowlanych. W latach sze¶ćdziesi±tych lub siedemdziesi±tych teren cmentarza zalesiono, a pozostało¶ci pomników nagrobnych zasypano piachem. Granice cmentarza s± czytelne dzięki otaczaj±cemu nekropolię rowowi. Na terenie cmentarza można odnaleĽć wyłamane macewy, przy czym na niektórych z nich zachowały się fragmenty inskrypcji w języku hebrajskim oraz resztki polichromii, jakimi niegdy¶ dekorowano żydowskie nagrobki. WyraĽnie widać czarny barwnik, używany do wypełnienia tła płyciny inskrypcyjnej. Na innej macewie na ornamencie przypominaj±cym mur z cegły widoczne s± ¶lady czarnej i żółtej farby. W innym miejscu udało się nam znaleĽć doln± czę¶ć nagrobka, ze znakomicie zachowanym czarnym tłem i czerwonym obramowaniem. Bardzo rzadko natomiast można odnaleĽć zwieńczenia macew, na których z reguły umieszczano symboliczne płaskorzeĽby. Jak dot±d na terenie cmentarza zidentyfikowano fragmenty naczółków ze ¶wiec± - symbolem rytym na grobach kobiet - oraz z lwem, stanowi±cym odniesienie do imienia Juda lub Lejb. Analiza położenia nagrobków pozwala s±dzić, że pochówki były dokonywane w układzie rzędowym, a macewy stały zwrócone licem w kierunku zachodnim. W południowo-wschodnim narożniku cmentarza znajduje się kilka tumb, czyli betonowych lub piaskowcowych półwalców, stawianych zwykle za pionow± płyt± nagrobn±. Niektóre odnalezione nagrobki zostały przewiezione na jedn± z posesji w Nadarzynie, z zamiarem wykorzystania ich podczas planowanej restauracji cmentarza. |
|||
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Jak wynika z map przekazanych nam przez pewne instytucje, obszar nekropolii mógł znacznie wykraczać poza uprzednio opisany teren tzw. "okopiska". Niewykluczone, że pochówki mogły być dokonywane także na gruntach położonych nieco na północ. W tym miejscu w¶ród zaro¶li leży potężny, ułamany blok piaskowca, który zapewne stanowił niegdy¶ element konstrukcji dużego grobowca. Teren ten leży w zagłębieniu, a z trzech stron widoczne jest do¶ć duże obwałowanie o nieregularnym zarysie. Można zakładać, że w tym miejscu cmentarz znajdował się na niewielkim wzniesieniu, a obniżenie to powstało w wyniku wybierania żwiru dla potrzeb budowanej trasy katowickiej - informację o takim wykorzystaniu ziemi cmentarnej otrzymali¶my od jednego z mieszkańców. W dn. 23 wrze¶nia 2013 r. do izby pamięci przy Gimnazjum im. bł. Jana Pawła II w Nadarzynie trafił fragment macewy, odnaleziony przez Tadeusza Kalecińskiego podczas rozbiórki stodoły przy ul. Mszczonowskiej. O swoim odkryciu T. Kaleciński powiadomił nasz serwis internetowy. W porozumieniu z Komisj± Rabiniczn± ds. Cmentarzy i przy zaangażowaniu Marka Żwirskiego - nauczyciela w Gimnazjum im. bł. Jana Pawła II - podjęto decyzję o zabezpieczeniu nagrobka w szkolnej izbie muzealnej. Jest to czę¶ć naczółka macewy z hebrajskim napisem: "[Pani] Rebeka córka naszego nauczyciela i pana Dawida błogosławionej pamięci" oraz płaskorzeĽb± ¶wiec, tradycyjnie umieszczanych na nagrobkach kobiet (kliknij tu, by zobaczyć zdjęcie nagrobka). Warto wiedzieć, że w ohelu na cmentarzu żydowskim we Mszczonowie pochowany jest zmarły w 1873 roku przewodnicz±cy s±du rabinicznego w Nadarzynie, Aron Kohen syn Mojżesza. Napis na jego macewie głosi: "Tu pochowany pan, wielkie ¶wiatło, sprawiedliwy, bogobojny, czcigodne i chwalebne jego imię, nasz nauczyciel, pan i mistrz, Aron Kohen, syn nauczyciela Mojżesza kohena (pamięć sprawiedliwego błogosławiona), przewodnicz±cy s±du w gminie Nadarzyn, zięć pana sprawiedliwego (pamięć sprawiedliwego na życie w ¶wiecie przyszłym) z Warki. Zmarł w poniedziałek 2 elul i pogrzebany o brzasku 3 elul roku 633 według krótkiego rachunku. Niech dusza jego zwi±zana będzie w węzełku życia". |
|||
 |
 |
 |
 |
Ohel we Mszczonowie |
Ohel w Warszawie |
Grób L. Hirszfelda |
Menora w ko¶ciele |
Również na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej można odnaleĽć mieszkańców Nadarzyna. W ohelu "Wurker rebe" spoczywa wywodz±cy się z Nadarzyna cadyk Jakub Juda syn Note Natana Tannenbauma, przywódca wspólnoty chasydzkiej z Białej Rawskiej. Kilkadziesi±t metrów dalej, tuż obok sarkofagów rodziny Lesserów, znajduje się grób urodzonego w Nadarzynie wybitnego lekarza żydowskiego pochodzenia, Ludwika Maurycego Hirszfelda, który pieszo udał się do Paryża, by tam studiować medycynę. Hirszfeld przeszedł do historii jako autor czterotomowej "Anatomii opisowej ciała ludzkiego" oraz wielu innych prac. Na cmentarzu żydowskim w Karczewie przy ul. Otwockiej zachowała się macewa nadarzyńskiego rabina Icchaka Jakuba syna Mosze. W poszukiwaniu judaików warto odwiedzić miejscowy ko¶ciół, gdzie przy ołtarzu stoi okazały siedmioramienny ¶wiecznik. Niektórzy twierdz±, że jest to menora ze zniszczonej synagogi w Nadarzynie, jednak rzeczywisto¶ć zdaje się być bardziej prozaiczna - według informacji udzielonej przez byłego proboszcza, ks. Bronisława Płaszczyńskiego, ¶wiecznik ten został przywieziony po wojnie przez pracuj±cego w hucie Warszawa mieszkańca Nadarzyna. Pozbawiona jednego z ramion menora została naprawiona, a kilka lat temu doczekała się kolejnej renowacji. tekst & zdjęcia: KB |
|||
Poszukujemy wszelkich informacji o historii Żydów w Nadarzynie oraz o ich nekropolii. Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±. |
|||
 |
|||
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|||
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |