W Archiwum Głównym Akt Dawnych zachował się tekst układu zawartego przez mieszczan i Żydów we Mszczonowie w dniu 14 XII 1778 roku: "A naprzód sławetny magistrat z swoj± rad±, ławnikami i pospólstwem widz±c znaczne Żydów do miasta Mszczonowa zgromadzenie i onych przystojne już wielkim kosztem w tymże mie¶cie Mszczonowie zabudowanie oraz od lat kilkudziesięciu zamieszkanie i handlów różnych (....) znaczne prowadzenie, a nie maj±c w mie¶cie tymże obywatelów chrze¶cijan do handlu teraz prowadzenia sposobnych i do zabudowania tak wiele obszernych, pustych placów w stanie będ±cych, a ciężko¶ci w opłaceniu publicznych podatków dla zubożałego stanu katolików doznaj±c, jednomy¶lnie z sob± naradziwszy się, aby tychże Żydów (....) za obywatelów miasta naszego Mszczonowa uznać i onych do praw i swobód sobie przywilejami od Najja¶niejszych Królów Polskich pozwolonych i do jurysdykcji swojej miejskiej w następuj±cych kondycyjach przypu¶cić umy¶lili i postanowili: (....) Wolno będzie Żydom domy w Rynku, w dwóch połaciach tylko mieć i budować. (....) Utrzymuj±c ochędóstwo w mie¶cie, każdy Żyd w swój dom prosto, aby z błota z bruków, tak przed domem przez siebie, jako przez miasto w Rynku wybrukowanych, każdy swoim kosztem skrzybali na kupy i one z Rynku wywozili (...). Także dla bezpieczeństwa od ognia jest potrzebna studnia w Rynku, więc dla tej wyrobienia Żydzi przyłożyć się maj± (....)".

Kilka słów po¶więćmy chasydom ze Mszczonowa. Dynastia cadyków mszczonowskich została zapocz±tkowana przez Jakuba Dawida Kalisza (1814-1878), syna Icchaka Kalisza z Warki, znanego jako Wurker Rebe. Jego następcami byli między innymi: Menachem Kalisz ze Mszczonowa (1860-1918), Józef Kalisz syn Menachema ze Mszczonowa (zm. 1935), Jakub Dawid Kalisz syn Józefa (1906-1942). Do dzi¶ grupy chasydów utożsamiaj±cych się z dynasti± Amshinov istniej± w Jerozolimie oraz Nowym Jorku.

Abraham Icchak Bromberg w swym opracowaniu "Krótka historia rebe Jakuba Dawida Kalisza ze Mszczonowa" tak opisuje młodo¶ć pierwszego mszczonowskiego cadyka: "Od dzieciństwa Jakub Dawid był znakomitym uczniem, sumiennym i pracowitym. Już jako młody człowiek wyróżniał się w¶ród innych uczniów. Był także serdeczny i pobożny oraz uwielbiany przez innych. Na pocz±tku wraz z młodszym bratem Mendlem pobierał nauki u swego ojca. Gdy jednak póĽniej ich ojciec musiał po¶więcić więcej czasu sprawom społecznym, zatrudniono melameda (nauczyciela). W każdy pi±tek melamed zdaj±c ojcu relację z postępów w nauce, wysoce chwalił Jakuba Dawida. Dzięki swej uczono¶ci i pobożno¶ci Jakub cieszył się ogromnym szacunkiem (.....) Został zaręczony z córk± znanego chasyda z Góry Kalwarii. Również po ¶lubie, wspierany przez swego te¶cia, Jakub Dawid całe dni i noce spędzał na studiowaniu Tory i służbie Bogu".

Ze Mszczonowa pochodził urodzony w 1876 roku Hirsz Dawid Nomberg, publicysta, pisarz i tłumacz, współtwórca Zwi±zku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich w Polsce, poseł na Sejm. Pod wpływem Icchaka Lejbusza Pereca zacz±ł tworzyć w języku jidysz. Spod jego pióra wyszły liczne nowele, felietony, opisy podróży, między innymi "Mayn rayze iber Rusland". Hirsz D. Nomberg był także autorem sztuki zatytułowanej "Di Miszpoke". Na jidysz przekładał dzieła między innymi Williama Shakespeare'a. Nomberg zmarł w 1927 roku w Otwocku na gruĽlicę i został pochowany na cmentarzu żydowskim w Warszawie.

Cmentarz żydowski we Mszczonowie zlokalizowany jest tuż obok trasy Warszawa - Katowice, naprzeciw wylotu ul. Poniatowskiego. Warto wiedzieć, że przy tej wła¶nie ulicy znajdowały się budynki gminy żydowskiej - synagoga, następnie rytualna rzeĽnia oraz łaĽnia. Do dzi¶ zachował się jedynie budynek mykwy. Nekropolia została założona w 1763 roku na placu o wymiarach "70 na 70 łokci" i funkcjonowała do czasów II wojny ¶wiatowej. W 1927 r. cmentarz zajmował działkę o wymiarach 103 x 111 x 128 x 133 m. Wej¶cie znajdowało się od strony ul. Poniatowskiego, w południowo-wschodnim narożniku. Przy bramie stał dom przedpogrzebowy o wymiarach 17 x 5 m.

Mimo zniszczeń, do dzi¶ przetrwało około 150-200 macew, zwróconych licem w kierunku wschodnim. Maj±c na uwadze wiek i rozmiary cmentarza oraz informacje uzyskane od starszych mieszkańców miasta, można zakładać, że zachowane nagrobki stanowi± jedynie niewielki procent przedwojennego stanu. WyraĽny jest rzędowy układ pochówków. Oddziaływanie czynników atmosferycznych w poł±czeniu z brakiem bież±cej konserwacji niemal doszczętnie zniszczyło oryginalne polichromie, jakimi kiedy¶ dekorowano żydowskie nagrobki. Jedynie na niektórych macewach można odnaleĽć przebarwienia, stanowi±ce prawdopodobnie ¶lady użytego niegdy¶ barwnika. Wydaje się, że wszystkie epitafia zostały wyryte w języku hebrajskim. Brak inskrypcji w języku polskim może ¶wiadczyć o niewielkim stopniu asymilacji Żydów ze Mszczonowa. Niewykluczone, że jest to efekt silnego przywi±zania do tradycji, wynikaj±cego z istnienia w mie¶cie potężnej dynastii chasydzkiej.

W kilku miejscach można znaleĽć pozbawione inskrypcji nagrobki, wykonane z prostych kamieni granitowych. W północnej czę¶ci nekropolii naukowcy z Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie zidentyfikowali grupę macew z drugiej połowy osiemnastego wieku, stoj±cych na grobach osób zmarłych osób w latach 1772, 1778, 1784, 1788 i 1791. Warto wiedzieć, że s± to najstarsze - a tym samym niezwykle cenne - żydowskie nagrobki w tej czę¶ci Mazowsza. Wykonane zostały z płyt piaskowcowych, z półokr±głym naczółkiem i dekoracyjn± bordiur±. Uwagę zwracaj± wypukłe inskrypcje o ozdobnym kształcie liter, w których powszechnie literę "lamed" kończono rzeĽbion± ptasi± główk±. Przytoczmy tu tłumaczenie hebrajskojęzycznego epitafium z jednego z tych nagrobków: "Tu spoczywa. I postawił pomnik z kamienia nad grobem kobiety skromnej i pobożnej, która biedakowi i potrzebuj±cemu podawała dłoń. Oto nieoceniona pani Tila, córka naszego nauczyciela, pana i naszego mistrza Joaba błogosławionej pamięci. Zmarła w dniu 28 menachem av roku 548 według skróconej rachuby. Niech jej dusza ma udział w życiu wiecznym" (tłumaczenie: Z. Targielski). Również pomniki z póĽniejszego okresu ¶wiadcz± o wysokich umiejętno¶ciach i zdolno¶ciach artystycznych miejscowych kamieniarzy, a płaskorzeĽby umieszczone w zwieńczeniach macew stanowi± prawdziw± galerię żydowskiej sztuki sepulkralnej. Na mszczonowskich macewach odnajdziemy wyrzeĽbione ¶wiece, ręce złożone w ge¶cie błogosławienia, lwy, jelenie, ptaki, korony, złamane drzewa, palmy, winogrona, skarbonki, dzbany, przy czym często na jednym nagrobku umieszczano kombinację symboli. Walory historyczne i artystyczne nagrobków sprawiaj±, że cmentarz ten stanowi jeden z najciekawszych zabytków nie tylko miasta, ale także Mazowsza.

Odbudowany ostatnio ohel kryje szcz±tki założyciela mszczonowskiej dynastii chasydzkiej, Jakuba Dawida. Nie zachowała się jego macewa, natomiast na ¶cianie przymocowano wykonan± współcze¶nie metalow± tablicę z hebrajskim napisem o tre¶ci: "Tu pochowany, pierwszy admor z dynastii Amszinow. Pan sprawiedliwy, ¶więty i czysty, nasz nauczyciel, pan. Pan Jakub Dawid, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona dla wiecznego życia! Syn pana sprawiedliwego, ¶więtego, najwyższego, naszego nauczyciela, pana Israela Icchaka, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona dla wiecznego życia! Z Warki. Zmarł 4 kislew 638" (tłum. R. Uszyńska, 4 kislew 5638 r. - 10.11.1877 r.). Ustawiona w rogu macewa upamiętnia zmarłego w 1873 roku Arona kohena ze Mszczonowa, syna Mojżesza, przewodnicz±cego s±du rabinicznego w Nadarzynie i zięcia słynnego cadyka Menachema Mendla z Warki. Epitafium na jego macewie głosi: "Tu pochowany pan, wielkie ¶wiatło, sprawiedliwy, bogobojny, czcigodne i chwalebne jego imię, nasz nauczyciel, pan i mistrz, Aron kohen, syn nauczyciela Mojżesza kohena (pamięć sprawiedliwego błogosławiona), przewodnicz±cy s±du w gminie Nadarzyn, zięć pana sprawiedliwego (pamięć sprawiedliwego na życie w ¶wiecie przyszłym) z Warki. Zmarł w poniedziałek 2 elul i pogrzebany o brzasku 3 elul roku 633 według krótkiego rachunku. Niech dusza jego zwi±zana będzie w węzełku życia" (tłum. M. Wodziński "Groby cadyków w Polsce") .

Na szczytowej, wewnętrznej ¶cianie ohelu zawieszono tablicę z napisem: "Ten ohel został zbudowany przez dwóch szwagrów: pobożnego pana Jehudę Menachema Boim, oby jego ¶wiatło ¶wieciło nadal! Z Bnei Brak.Dla cudownych rodziców: Pobożny pan Abraham Mosze, syn pana Simche Bunema, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona! Zmarł 12 tewet 725 (17.12.1964). Cnotliwa pani Breindel, pokój niech będzie z ni±!Córka pana Cwi Mordechaja, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona! Zmarła 1 dnia ¶więta Sukot-16 tiszri 707 (11.10.1946). S± czwartym pokoleniem starego admora z Warki, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona dla wiecznego życia! Pobożnego pana Nachmana ha-Lewi Alboim, oby jego ¶wiatło ¶wieciło nadal! Z Nowego Jorku. Dla cudownych rodziców: Pobożny pan Icchak Ajzyk ha-Lewi, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona! Cnotliwa pani Chaja Szprynca Asnat, pokój niech będzie z ni±! (tłum. R. Uszyńska, 12 tewet [5]725 r. - 17.12.1964 r., 16 tiszri [5]707 r. - 11.10.1946 r.).

W ostatnich latach cmentarz poddano restauracji, sfinansowanej przez Renatę Singer - córkę jednego z Żydów pochodz±cych ze Mszczonowa - oraz rabina Singera, potomka rodu rabinów mszczonowskich. Prace przeprowadzono we współpracy z Fundacj± Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Teren nekropolii został ogrodzony, wykonano też solidn±, majestatyczn± bramę. Na jednym z filarów bramy umieszczono tablicę z napisem: "Żydzi osiedlili się w Mszczonowie w XVIII wieku. W XIX wieku stanowili połowę mieszkańców miasta, przyczyniaj±c się do jego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Mszczonów był także siedzib± słynnej dynastii cadyków (Amszinow). W 1921 r. w mie¶cie mieszkało 2188 Żydów, co stanowiło 43% ogółu mieszkańców. We wrze¶niu 1939 r. Mszczonów został zajęty przez Niemców, którzy rozpoczęli prze¶ladowania ludno¶ci żydowskiej. W lutym 1941 r. niemieccy nazi¶ci wywieĽli Żydów mszczonowskich do getta warszawskiego. Większo¶ć z nich zginęła w obozie zagłady w Treblince. Pamięci żydowskich mieszkańców Mszczonowa, zamordowanych w czasie Zagłady przez niemieckich nazistów. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie Renata Singer 2007". Rodzina mieszkaj±ca tuż przy cmentarzu opiekuje się nekropoli± i udostępnia klucz do bramy i ohelu.

Warto wiedzieć, że groby cadyków mszczonowskich można odnaleĽć także na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej. W kwaterze 47 znajduje się ohel, w którym spoczywaj±: zmarły w 1917 roku Menachem Mendel ze Mszczonowa, syn założyciela mszczonowskiej dynastii chasydzkiej oraz Józef ze Mszczonowa, syn Menachema Mendla, wnuk Jakuba Dawida. Razem z nimi pochowano Jakuba Dawida z Żyrardowa, syna Menachema Mendla.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski


Zdjęcia macew ze Mszczonowa znajdziesz też na stronie www.mszczonow.net
Polecamy lekturę opracowania o historii mszczonowskich Żydów,
zamieszczonego na witrynie Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie
Księga Pamięci Mszczonowa znajduje się na stronie Nowojorskiej Biblioteki Publicznej
Kliknij tu, by obejrzeć krótki film video, nakręcony w 2002 r. przed restauracj± nekropolii

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach ze Mszczonowa i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.