Żydzi mławscy posiadali dwa cmentarze. Pierwszy z nich powstał w pobliżu osady żydowskiej na Zabrodach, przy obecnej ul. Kruczej. Nekropolia ta funkcjonowała już w 1775 r. Wtedy to wizytator z diecezji płockiej zapisał w swym sprawozdaniu, iż Żydzi "za miastem za¶ chowaj± się na osobnym kirkucie". Jak wynika z planu z 1925 r., cmentarz zajmował działkę w kształcie zbliżonym do prostok±ta, o wymiarach 74,5 x 126,20 x 82,60 x 129,90 m.

W drugiej połowie XIX w. gmina żydowska została zmuszona do zamknięcia cmentarza i utworzenia nowego miejsca pochówku. Według Encyclopedia of Jewish Communities in Poland nast±piło to w 1884 r. Nowy cmentarz żydowski w Mławie założono kilkaset metrów dalej, na wzniesieniu znajduj±cym się przy ul. Warszawskiej. Wiadomo, że przed wybuchem drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz otaczał mur z czerwonej cegły.

W latach Zagłady oba cmentarze uległy dewastacji. Na polecenie władz niemieckich płyty nagrobne wyrwano i użyto do prac przy budowie tzw. Nowego Berlina - miasta wznoszonego pomiędzy wsiami Krzywono¶ i Nosarzewo. Teren cmentarny wykorzystywano jako kopalnię żwiru.

Po wyzwoleniu nieliczni ocaleni Żydzi mławscy przenie¶li na cmentarz zwłoki ekshumowane z grobów na terenie miasta. Niestety, wystawiane na zbiorowej mogile pomniki były rozbijane przez nieznanych sprawców. Fotograficzn± dokumentację tych wydarzeń można znaleĽć na stronie www.tachna.com.

W 1992 r. działacze Towarzystwa Przyjaciół Mławy z prezesem Kazimierzem Tańskim na czele, w porozumieniu z władzami miasta oraz przedstawicielami ¶rodowisk żydowskich, podjęli inicjatywę na rzecz upamiętnienia cmentarza żydowskiego. Teren cmentarny został uporz±dkowany, a w jego najwyższym punkcie stan±ł zaprojektowany przez artystę rzeĽbiarza Andrzeja Borcza pomnik, do budowy którego użyto fragmenty odzyskanych macew. Siedem filarów monumentu stanowi nawi±zanie do ramion menory. Prace współfinansowały Fundacja Rodziny Nissenabaumów oraz Stowarzyszenie Żydów Mławskich w Izraelu. W 1994 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 369. Cmentarz jest ogrodzony wysokim metalowym płotem, z bram± od ul. Warszawskiej. Furtka zamykana jest na zasuwę bez klucza.

Stary cmentarz żydowski przy ul. Kruczej porastaj± dzi¶ chaszcze. Jarek Janiszewski - badacz historii Mławy - podczas wizyty na cmentarzu w kwietniu 2014 r. odnalazł na jego terenie tylko jeden uszkodzony nagrobek.

tekst: K. Bielawski
Kliknij tu, by obejrzeć film video z tego cmentarza