Pierwsze wzmianki o Żydach zamieszkuj±cych Milówkę pochodz± z drugiej połowy XIX wieku. Jest to protokół z założycielskiego posiedzenia Wydziału Straży Ogniowej Ochotniczej, datowany na dwudziestego siódmego sierpnia 1889 r., który wymienia dwa nazwiska miejscowych kupców żydowskich: Zygmunta Silbersteina, pełni±cego funkcję zastępcy naczelnika Straży i Samuela Silbersteina, sprawuj±cego funkcję skarbnika. Rozwój Milówki w owym okresie, a także nasilone osadnictwo żydowskie w tej miejscowo¶ci, były powi±zane z otwarciem w 1884 r. linii kolejowej Żywiec - Zwardoń.

Piętnastego czerwca 1894 r. została w Milówce zatwierdzona Izraelicka Gmina Wyznaniowa. Obejmowała ona nie tylko sam± Milówkę, ale i Kamesznicę, Juszczynę, Żabnicę, Nieledwie i kilka innych pobliskich miejscowo¶ci. Oprócz przełożonego i jego zastępcy, nad prawidłowym funkcjonowaniem gminy czuwał sze¶cioosobowy organ zwany zwierzchno¶ci± wyznaniow±. Do końca XIX wieku Żydzi posiadali już własny cmentarz, rytualna ubojnię bydła i drobiu, a także synagogę. Bożnica mie¶ciła się w pobliżu mostu na Sole, przy dzisiejszej ul. Grunwaldzkiej; była murowana i posiadała na piętrze czę¶ć wydzielon± dla kobiet. Żydzi zamieszkuj±cy Milówkę w większo¶ci byli osobami dobrze wykształconymi. Byli w¶ród nich lekarze (Roosenvelt, Erna Silbertein), adwokaci (Clare Salamon, Szteier). Aż do dwudziestolecia międzywojennego dziewięćdziesi±t procent handlu i czę¶ć rzemiosła skupiały się w rękach żydowskich mieszkańców Milówki. Prowadzili oni ponadto karczmy (m.in. Kaufman, Goldberg, Faber, Wulkan), które w owym czasie pełniły funkcję o¶rodków życia towarzyskiego i społecznego. Karczmy, jak i prowadzone przez ludno¶ć żydowsk± pokoje go¶cinne, stały się w następnych latach podwalinami pod przemysł turystyczny w regionie.

W okresie międzywojennym w Milówce mieszkało około dwustu czterdziestu osób wyznania mojżeszowego, co stanowiło niecałe dziesięć procent mieszkańców Milówki. Żydzi byli dobrze zasymilowani z miejscow± ludno¶ci±, co jednak nie ustrzegło ich przed antysemickimi zaj¶ciami. Między innymi w 1938 r. pod wpływem zwolenników endecji doszło do dewastacji sklepów należ±cych do Żydów i kradzieży ich mienia. Wraz z nadej¶ciem niemieckich wojsk okupacyjnych w 1939 r. los ludno¶ci żydowskiej - również w Milówce - został przes±dzony. Ci, którym nie udało się wyemigrować, zostali wywiezieni do gett na terenie ¦l±ska, a następnie do KL Auschwitz-Birkenau. Po wojnie do Milówki nie powrócił na stałe ani jeden Żyd.

Cmentarz żydowski w Milówce powstał około 1891 roku. Został zlokalizowany w północnej czę¶ci wsi przy drodze do Kamesznicy, na stoku z lewej strony mostu na Sole. Ma kształt prostok±ta, a jego powierzchnia wynosi około 0,5 hektara. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1892 r. i należy do Sary Brechner. Większo¶ć macew wykonana jest z lastriko, ale znajduj± się tu także nagrobki z granitu, wapienia i piaskowca. Na tablicach inskrypcyjnych widniej± napisy w języku hebrajskim, niemieckim, jidisz oraz polskim. Pochówki odbywały się tu do 1939 r. Podczas wojny teren nekropolii przecinały okopy, a większo¶ć macew uległa zniszczeniu w czasie działań wojennych.

Przez niemal pięćdziesi±t lat od zakończenia wojny cmentarz ów niszczał. Dopiero w latach dziewięćdziesi±tych z inicjatywy i czę¶ciowo z funduszy pana Saltona (syna Bernarda Salomona), dawnego mieszkańca Milówki, któremu udało się wyemigrować do Stanów Zjednoczonych, rozpoczęto prace porz±dkowe na terenie nekropolii. Obecnie cmentarz otoczony jest otynkowanym murem z cegły, posiada metalow± bramę (z symbolami gwiazdy Dawida i menory), a macewy zostały poustawiane. Zachowało się około stu całych i mniej więcej dwadzie¶cia rozbitych nagrobków. Niestety nie wszystkie z nich stoj± na swym pierwotnym miejscu. W centralnej czę¶ci nekropolii ustawiono granitowy pomnik z napisem: "Pamięci Żydów Milówki, Rajczy, Kamesznicy, Bł. P. Bernarda Salomona, Obywatela Milówki Syn"

Klucze do bramy cmentarza udostępniaj± pracownicy Gminnego O¶rodka Kultury przy ul. Dworcowej 1.

W 2012 r. staraniem Sołectwa Milówka została wydana ulotka o cmentarzu. Można j± pobrać klikaj±c tutaj.

tekst: Małgorzata Fr±ckowiak
Podziękowania dla p. Jana Jagielskiego za udostępnienie materiałów
z archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego