Żydzi z Międzyrzeca ginęli w Majdanku, w Treblince i innych obozach zagłady, wywożeni tam w siedmiu kolejnych akcjach, a także "zwyczajnie" na ulicy, w tymczasowej kryjówce albo wprost na cmentarzu. Tam rozstrzelano dwustu tych, którzy próbowali unikn±ć wywiezienia do obozu w maju 1943 roku.

Ostatnia akcja miała miejsce w dniach 18-19 lipca 1943 roku, kiedy teoretycznie miasto było już "judenrein". To wówczas w odwecie za akcję polskiego podziemia, w czasie której ¶mierć poniosło dwóch Niemców, na przedmie¶ciu Piaski zamordowano 179 ostatnich Żydów z Międzyrzeca. Ich szcz±tki poddane ekshumacji trzy lata póĽniej, złożono w zbiorowej mogile. Na cmentarzu znajduj± się macewy dwóch młodych chłopców: 23-letniego Srula Zylbersztejna (1946 r.) i 25-letniego Szymona Finkelszteina (1947 r.). Zginęli ¶mierci± tragiczn± już po wojnie. Jak? Pozostawimy to pytanie bez odpowiedzi. A ilu Żydów z Międzyrzeca i okolic przetrwało? Wiemy o dwóch tysi±cach młodych ludzi, którzy wyszli z miasta w paĽdzierniku 1939 roku razem z Armi± Radzieck±. Byli i tacy, którzy uciekli wcze¶niej, których uratowano. Bardzo nieliczni. W samym mie¶cie przeżyło niewielu. Jak pisze p. Avraham Gafni w li¶cie do naszej redakcji: "Dziewięć osób przeżyło w kryjówce przy Rynku - dzisiejszym Placu Jana Pawła II. Byli bez żadnej pomocy. Ten dom znajdował się koło dawnego hotelu Sobelmana, w którym mieszkali hitlerowcy. W Tel Avivie jest o nich przedstawienie teatralne, niestety nie w języku polskim. Z pomoc± Polaków uratowało się w mie¶cie jeszcze o¶miu ludzi, oprócz nich w okolicach miasta kolejnych sze¶ciu. Ja jestem jednym z nich. Po wyzwoleniu w lipcu 1944 roku w mie¶cie było dwudziestu czterech Żydów, póĽniej przybyli do miasta ludzie, którzy przeżyli obozy hitlerowskie. Oprócz tych, którzy uciekli z Armi± Czerwon± na pocz±tku wojny, przetrwało około sto osiemdziesi±t osób". Ci, którym udało się w jakikolwiek sposób unikn±ć zagłady oraz potomkowie emigrantów założyli Mezeritch Relief Committee (Towarzystwo Dobroczynne Międzyrzeca) w Nowym Jorku.

Przyjmuje się, że cmentarz żydowski w Międzyrzecu został założony w 1810 roku, choć niektóre Ľródła podaj± wcze¶niejsze daty. Najstarsza macewa pochodzi z 1706 roku. Podczas II Wojny ¦wiatowej nekropolia uległa zniszczeniu, a czę¶ć macew posłużyła Niemcom do utwardzenia dróg. Dzi¶ cmentarz otacza ceglany, czę¶ciowo otynkowany mur, ufundowany w 1946 roku przez przez Sarę i Abrahama Finkelsteinów. Od strony ulicy Brzeskiej niczym się nie wyróżnia. Przylega do małego prywatnego domku. Wchodzi się przez tuż obok usytuowan± metalow± furtkę. Trzeba mieć trochę szczę¶cia, żeby była otwarta albo zapukać w okno. Ostatni oficjalny opiekun cmentarza zmarł niedawno. Kto dzi¶ przej±ł jego rolę? Być może wła¶nie pan, który otworzył nam furtkę.

Na obszarze 2.78 ha zachowało się około osiemdziesi±t macew z granitu, piaskowca i z żeliwa. Wiele jest takich, które zarosły prawie zupełnie traw± i mchem. Tu gdzie¶ z boku wystaje kawałek kamienia, tam ułomek pocięty hebrajsk± czcionk±. Na niektórych inskrypcje zachowały się w doskonałym stanie, na innych s± nie do odczytania. Najczę¶ciej s± w języku hebrajskim lub jidysz. Zdarzaj± się też napisy w języku polskim, tak jak na wspólnej macewie trzech zamordowanych w 1942 roku rabinów: Pejsacha Raczko, Bera Roskina i Dawida Flinkiera. Powtarzaj± się te same nazwiska: Finkelsztein, Zajdman, Szapiro, Szejmel; oraz symbole: dłonie na grobach zmarłych z rodu Kohenów, otwarte księgi, korony, złamane drzewa.

Jedne z najstarszych, dziewiętnastowieczne żeliwne macewy tkwi± głęboko w chaszczach, w¶ród krzewów czeremchy gęsto zarastaj±cych centraln± czę¶ć cmentarza. Takie macewy s± rzadko¶ci±. Te z Miedzyrzeca zostały wykonane w miejscowej hucie braci Szejmel. Mimo, że nadżarte rdz±, zachowały się w do¶ć dobrym stanie. Przy odrobinie wysiłku i przy dobrym ¶wietle można odczytać pokrywaj±ce je inskrypcje. Około dwustu fragmentów macew wbudowano w mur. Niejako inkrustuj± go. Czę¶ć płyt stoi jedynie oparta o mur. Niczym nie zabezpieczone nagrobki mog± znikn±ć st±d pewnego dnia. Ogrodzenie cmentarza od drugiej strony jest uszkodzone. Jak nam powiedziano na cmentarzu - spis macew nie został dokonany. Nikt nawet nie dostrzeże straty.

Na forum www.odkrywca.pl jeden z internautów tak pisze o dewastacji międzyrzeckiej nekropolii: "cmentarz żydowski znalazł się w miejscu, z którego wywożono piach do produkcji betonów. Mieli¶my po 10 lat i chodzili¶my na piaskow± górę skakać ze skarpy. Koparki wgryzały się w cmentarz i widzieli¶my przekroje mogił.Jedne zwłoki były bez trumien, ale było też dużo normalnych grobów z trumnami. Nieraz z ciekawo¶ci tam grzebali¶my, ale nigdy nic nie znaleĽli¶my. Resztki zwłok wywożono na ¶mietnisko".

Więcej informacji o historii Żydów z Miedzyrzeca znajdziesz na stronach: www.mezritch.org.il
Księga Pamięci Międzyrzeca Podlaskiego

tekst & zdjęcia: Renata Zawadzka Ben Dor