Obecno¶ć Żydów w Makowie przyczyniała się do rozwoju miasta. Władze miejskie były tego ¶wiadome i - jak pisze Izaak Wesołek - opiekowały się Żydami, broni±c ich przed "napadami i gwałtem". W archiwum Główny Akt Dawnych zachował się dokument, normuj±cy obecno¶ć ludno¶ci żydowskiej w Makowie Mazowieckim i zapewniaj±cy Żydom swobodę w działalno¶ci gospodarczej, stanowi±cy między innymi: "osiadaj±cy przeto w mie¶cie Makowie Żydzi zawarli z tymże miastem dnia 3 kwietnia 1750 pactum, dozwalaj±ce Żydom w mie¶cie Makowie place posiadaj±cym prowadzić handel towarami, szynkować miodem i winem, palić gorzałkę, używać wolnego pastwiska i drzewa z lasów miejskich, za co obowi±zani byli przykładać się do płacenia podatku pogłównego i hyberny po złp. 400 rocznie". Również władze ko¶cielne wydawały się być przychylnie nastawione do wyznawców judaizmu. ¦wiadcz± o tym pożyczki udzielane przez ko¶ciół makowskiemu kahałowi czy też przekazanie gruntu przy ul. Przasnyskiej "za pozwoleniem J. W. Biskupa i Rz±du - na wieczny czynsz".

Liczebno¶ć społeczno¶ci żydowskiej w Makowie Mazowieckim wzrastała w szybkim tempie. W 1790 roku mieszkało tu 505 osób wyznania mojżeszowego, w 1818 roku - już 2.007, co stanowiło 72,2% całej ludno¶ci. Dziewiętna¶cie lat póĽniej, w zwi±zku z polityk± rugowania Żydów ze wsi, w Makowie żyło już 4.090 Żydów, a udział ludno¶ci żydowskiej w całej populacji miasta sięgn±ł 90%.

Kahał makowski był jedn± z największych gmin żydowskich na Mazowszu. Podlegały mu między innymi skupiska żydowskie w Pułtusku i Wyszkowie. W mie¶cie istniała znana w całym kraju jesziwa, czyli wyższa szkoła religijna. Działały tu też liczne bractwa, takie jak towarzystwo pogrzebowe Chewra Kalisza, Chewras Thilim ("bractwo psalmów"), bractwo studiów talmudycznych Misznajoth, Ain Jakow, Midrasz. Każde z nich miało własny dom modlitwy.

Na przełomie XIX i XX wieku trudna sytuacja ekonomiczna zmusiła wielu żydowskich mieszkańców Makowa do wyjazdu z miasta. Żydzi emigrowali do dużych miast oraz za ocean. Fala emigracji nasiliła się w 1904 roku, w zwi±zku z wojn± rosyjsko-japońsk± i ogłoszonym poborem do armii carskiej.

Kilka słów po¶więćmy znanym osobisto¶ciom pochodzenia żydowskiego, zwi±zanym z Makowem Mazowieckim. Przez pewien czas w mie¶cie mieszkał Nachum Sokołów, czołowy działacz ruchu syjonistycznego i jeden z najlepszych publicystów XIX wieku. Sokołów studiował w makowskiej jeszywie, tu też poznał sw± żonę. Makowskie korzenie miał też Leon Blum, w latach 1946-1947 socjalistyczny premier Francji. Warto wiedzieć, że rodzina Blumów łożyła znaczne sumy na rzecz powstania w 1863 roku. W 1900 roku w Makowie Mazowieckim urodził się Hyman George Rickover, projektant pierwszego w ¶wiecie atomowego okrętu podwodnego.

Kilkaset lat obecno¶ci Żydów w Makowie Mazowieckim przerwała II wojna ¶wiatowa. W 1940 roku w rejonie Zielonego Rynku i ul. Franciszkańskiej utworzono getto, w którym zamknięto Żydów z Makowa oraz pobliskich miejscowo¶ci, między innymi z Chorzeli, Mławy i Przasnysza. Prof. Janusz Szczepański w swej ksi±żce "Społeczno¶ć żydowska Mazowsza w XIX - XX wieku" tak pisze o sytuacji w getcie: "W getcie w Makowie panowało ogromne zagęszczenie. Czasem w jednym pokoju mieszkały trzy rodziny, zajmowano też strychy, stajnie, magazyny. Tylko w marcu 1940 roku w obrębie kilku ulic Zielonego Rynku i zaułków tłoczyło się ponad dwa tysi±ce osób. W getcie znajdowały się tylko trzy studnie. Tylko raz dziennie otwierano na krótki czas bramę przy ul. Grabowej, aby móc doj¶ć do dodatkowej studni. Koszmarne warunki higieniczne pogorszyły się po 8 grudnia 1941 roku, po dosiedleniu do makowskiego getta Żydów z Chorzeli, Przasnysza i Mławy. Czę¶ć najuboższych przybyszów miejscowy Judenrat i żydowska policja umie¶ciły w synagodze, podzielonej na cele, w każdej po 4-5 osób na jeden metr kwadratowy. W getcie udzielano pomocy lekarskiej, ale brakowało leków, nie było też szpitala ni laboratorium".

Zagłada makowskiego sztetl przyszła pewnego listopadowego dnia 1942 roku. Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Wywieziono ich do Mławy, sk±d 6 grudnia 1942 roku trafili do KL Auschwitz. Tego samego dnia ponad tysi±c z nich zostało wysłanych do komór gazowych.

Dzi¶ w mie¶cie można odnaleĽć jeszcze materialne ¶lady po żydowskich mieszkańcach Makowa, między innymi budynek synagogi czy mykwę. W Makowie Mazowieckim istniej± dwie nekropolie wyznania mojżeszowego. Obie zostały zniszczone w czasach II wojny ¶wiatowej. Nazi¶ci wykorzystali macewy do utwardzania dróg i chodników. Stary cmentarz żydowski zlokalizowano pomiędzy ulicami Adamowsk± i Przasnysk±. Nieznana jest data jego założenia, prawdopodobnie to wła¶nie ten cmentarz wzmiankowany jest w "Protokole wizytacji generalnej diecezji płockiej" z 1781 roku. Nekropolia ta pełniła funkcje grzebalne do około 1870 roku. W latach PRL w miejscu "starego" cmentarza urz±dzono dworzec autobusowy. W 1987 roku dzięki współpracy lokalnych społeczników - między innymi p. Wojciecha Henrykowskiego - oraz rozsianych po całym ¶wiecie potomków makowskich Żydów, z odzyskanych płyt nagrobnych na skraju dworca wzniesiono pomnik. Drugi - założony w 1870 roku - cmentarz żydowski w Makowie znajduje się przy ul. Ciechanowskiej, na jego terenie nie ma obecnie żadnych nagrobków. Macewy z Makowa posłużyły też do budowy lapidariów na zniszczonych cmentarzach żydowskich w pobliskich miejscowo¶ciach.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski

Wiele informacji o Żydach z Makowa Mazowieckiego
znajdziesz na stronie internetowej "Jedno miasto - dwie kultury"
Polecamy też Księgę Pamięci Makowa Maz. (w języku hebrajskim)
Kliknij tu, by zobaczyć archiwalne zdjęcie cmentarza żydowskiego w Makowie Maz.
Kliknij tu, by obejrzeć nagranie video wykonane na terenie starego cmentarza