Cmentarz żydowski w Lubaczowie znajduje się przy ul. Ko¶ciuszki i zajmuje działkę o nieregularnym kształcie i powierzchni około 0,3 ha (przed wojn± - ok. 0,71 ha). Teren cmentarza opada w kierunku południowym.

Dokładna data założenia cmentarza nie jest znana. Przypuszczalnie nast±piło to w pocz±tkach XVIII w., wraz z założeniem w Lubaczowie gminy żydowskiej.

Obszar cmentarz był stopniowo powiększany. W 1854 r. jego powierzchnia wynosiła ok. 0,46 ha i ostatecznie osi±gnęła około 0,71 ha. W pierwszej połowie XIX w. na działce s±siaduj±cej od strony wschodniej urz±dzono cmentarz chrze¶cijański.

W 1930 r. cmentarz ogrodzono betonowym murem z zadaszon±, ozdobn± bram±. Prace zostały sfinansowane z funduszy przekazanych przez zamieszkałego w Stanach Zjednoczonych, a pochodz±cego z Lubaczowa Josefa Hirsza Reinfelda.

Nie wiadomo czy w obrębie lub bezpo¶rednim s±siedztwie cmentarza znajdował się dom przedpogrzebowy. Niezidentyfikowany budynek jest zaznaczony na XIX-wiecznym planie, jednak najstarsi mieszkańcy miasta nie przypominaj± sobie istnienia takiego obiektu w okresie międzywojennym.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji. W materiałach Ľródłowych pojawiaj± się rozbieżne liczby ofiar - od około 450 do około 2000 osób. Ciała rozstrzelanych podczas masowej egzekucji w styczniu 1943 r. wywieziono w rejon wsi Dachnów i pogrzebano w rowach przeciwczołgowych. Według relacji mieszkańców, czę¶ć zwłok pochowano w miejscu kaĽni.

Obiekt przetrwał wojnę w stosunkowo dobrym stanie. W latach PRL pewna czę¶ć macew została skradziona, jednak nie doszło do tak dużych zniszczeń, jak na wielu innych cmentarzach żydowskich. Nieużytkowany cmentarz stopniowo zarastał dzik± ro¶linno¶ci±, był za¶miecany; przechodnie i pasażerowie oczekuj±cy na pobliskim przystanku autobusowym załatwiali pomiędzy nagrobkami potrzeby fizjologiczne.

W latach 50-tych w południowej czę¶ci nekropolii urz±dzono strzelnicę, użytkowan± przez sekcję strzeleck± Liceum Ogólnokształc±cego im. T. Ko¶ciuszki. W tym czasie szkoła oraz Prezydium Powiatowej Rady Narodowej podejmowały starania na rzecz przejęcia fragmentu cmentarza z przeznaczeniem na park szkolny.

W połowie lat 80-tych władze miasta przekazały ponad połowę terenu cmentarza żydowskiego na potrzeby s±siedniego cmentarza komunalnego. Po przejęciu rozebrano oryginalny mur, zabezpieczaj±cy cmentarz żydowski od południa i wschodu. Od strony wschodniej wytyczono alejkę, prowadz±c± od ul. Ko¶ciuszki do domu pogrzebowego na cmentarzu komunalnym. Oba cmentarze rozdzielono ogrodzeniem z siatki.

W 1989 r. z inicjatywy rodziny rabina Arthura Hertzberga z Nowego Jorku na cmentarzu przeprowadzono prace restauracyjne, obejmuj±ce m. in. naprawę muru i bramy.

W 1990 r. cmentarz wpisano do rejestru zabytków.

Od kilkunastu lat cmentarzem opiekuj± się lokalni społecznicy, zwi±zani ze Stowarzyszeniem Na Rzecz Odnowy Zabytków Kultury Żydowskiej W Powiecie Lubaczowskim oraz Oleszyck± Grup± Eksploracji Powiatu Lubaczowskiego. Wsparcie okazały także inne osoby, między innymi burmistrz Lubaczowa Maria Magoń. W ramach prac wycinana jest ro¶linno¶ć i prowadzone prace porz±dkowe.

Cmentarz w Lubaczowie stał się przedmiotem badań naukowych, prowadzonych między innymi przez studentów muzeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, studentów Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierunkiem prof. J. Woronczaka. Cmentarz badali także Paweł Sygowski z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Andrzej Trzciński z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Efektem ich zaangażowania jest kompleksowe opracowanie Żydzi lubaczowscy i ich cmentarz, opublikowane w 1998 r. na łamach "Rocznika Lubaczowskiego".

Obecnie cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± o numerze 3664/1 o nieregularnym kształcie i powierzchni 3856 m kw. Od strony północnej i zachodniej zachował się oryginalny, przedwojenny mur. Od strony ul. Ko¶ciuszki znajduje się brama z wewnętrznym zadaszaniem, a w północno-zachodnim narożniku cmentarza żelazna furtka. Od strony wschodniej i południowej cmentarz ogrodzony jest metalow± siatk±, oddzielaj±c± go od cmentarza komunalnego.

Do dzi¶ w obrębie cmentarza zachowało się ponad 2000 macew, z których najstarsza upamiętnia Itę córkę Jakowa, zmarł± 6 nisan 5488 r. (16 marca 1728 r.). Największa koncentracja nagrobków występuje w czę¶ci zachodniej. Większo¶ć nagrobków to stele w formie pionowego prostok±ta, często zakończonych łukiem półkolistym.

Wła¶cicielem cmentarza jest Urz±d Miasta Lubaczów.

Wiele informacji na temat społeczno¶ci żydowskiej w w Lubaczowie znajdziesz na poniższych witrynach:
THE JEWISH CEMETERY IN LUBACZÓW
DZIEJE I KULTURA LUDNO¦CI ŻYDOWSKIEJ W LUBACZOWIE * REMEMBERING THE JEWS OF LUBACZOW
Kliknij tu, by obejrzeć film video nakręcony na cmentarzu w Lubaczowie

tekst: Krzysztof Bielawski