Prostok±tny kształt działki cmentarnej, sprzyjał założycielom do prostok±tnego wytyczenia kwater. Wykorzystuj±c istniej±cy układ ¶cieżek teren cmentarza można podzielić na 30 kwater. Dwie z nich wydaj± się być niezapełnione, na jednej lub dwóch urz±dzono boisko (być może wyrównano teren i wszelkie ¶lady po grobach zniknęły), na kilku ilo¶ć grobów jest mała. Mogli być na nich chowani ubodzy Żydzi i z tego względu wzgórki ziemne otoczone s± tylko kamieniami. Je¶li przyjmiemy, za ¶redni± ilo¶ć grobów sektorze na ok. 150, to na całym cmentarzu spoczywa 3,5 do 4 tysięcy osób. Jest to liczba w pewnym przybliżeniu, gdyż dzi¶ ich ilo¶ci nie da się dokładnie ustalić. Większo¶ć mogił nie posiada kamiennej obudowy, ani bardziej trwałej macewy, a jedynie wzniesienie ziemne w kształcie mogiły i poro¶nięte traw±.

Cmentarz był czynny przez prawie 50 lat. Przyjmował ciała zmarłych do lipca 1941 r. tj. do roku zamknięcia łomżyńskich Żydów w getcie, o oficjalnej nazwie "Żydowska dzielnica mieszkaniowa". W okresie tym do pochówków wykorzystywano przyległy do tej dzielnicy kirkut przy ul. Rybaki. W listopadzie 1942 r. hitlerowcy rozwi±zali "problem żydowski" morduj±c ok. 3,5 tys. Żydów w lasach koło Giełczyna i Sławca. Ogółem rozstrzelano ok. 9 tys. Żydów z getta w Łomży, których zakopano w zbiorowych mogiłach w lesie. Zginęli prawie wszyscy, tylko nielicznym udało się ocalić życie. Na cmentarzu tym rozstrzelano też grupę młodych Polaków i Żydów.

Nagrobek i grobowiec s± traktowane jako własno¶ć prywatna rodziny, nic może być usuwane ani zmieniane bez zgody wła¶ciciela. Z chwil± braku konserwatora następuje zupełna i trwała ruina nagrobka, co doprowadza do samodzielnej likwidacji grobów.

Zjawisko zanikania grobów występuje do chwili obecnej na większo¶ci pochówków opisywanego cmentarza. Zachowane grobowce i macewy wykazuj± wysoki poziom sztuki kamieniarskiej. Liternictwo hebrajskie, symbolika w górnej czę¶ci macewy czy ornamentyka s± mistrzowsko wykute w piaskowcu. Z tre¶ci symboli czy napisów możemy odczytać oprócz nazwiska, miejsca urodzin, również przynależno¶ć zmarłego do szczepu, daty zgonu, zatrudnienie. Dzi¶ cmentarz żydowski przy ul. W±skiej pozostaje opuszczony przez członków rodziny, duchowieństwo żydowskie i Gminę Żydowsk±. Spotyka się jednak do¶ć często wycieczki oraz pojedyncze osoby poszukuj±ce członków swoich rodzin. Wzruszaj±cymi sytuacjami s± sceny odnalezienia bliskich, o których nawet nie wiedziano, że s± tu pochowani. Od 1999 roku konserwacja cmentarza prowadzona jest przez Łomża Jewish Cemetery Foundation, amerykańsk± fundację ze stałym przedstawicielstwem w Łomży. Fundacja ta z własnych finansow systematycznie realizuje prace porzadkowe i konserwacyjne w ramach, których jak dot±d zewidencjonowano wszyskie groby i odrestaurowano ponad dwie¶cie macew.

Nie ma już synów, którzy by nad opuszczonymi grobami ojców odmówili "El mule rachamim".

OPIS SEKTORA I (według stanu z marca 2004 r.)

Człowiek jest wielki, nie z samego faktu istnienia, ale również i z tego, co w życiu dokonał i co trwałego po sobie zostawił. Ci zmarli Żydzi pozostawili po sobie pamięć w¶ród żywych. Informację, czym się trudnili za życia i o swoim życiu zostawili w formie płaskorzeĽby na nagrobku. Posiadaj± one interesuj±ce napisy memoratywne o przebiegu życia zmarłego, jak i o przynależno¶ci do jednego z trzech szczepów. Pod względem liternictwa, symboliki i ornamentyki wykonane płyty nagrobne wykazuj± mistrzostwo rzeĽbiarzy w kształtowaniu kamienia. Ze względu na warto¶ci historyczne, winny one być otoczone większ± opiek± Gminy Żydowskiej jak i Urzędu Miasta w Łomży.

W sektorze pierwszym na 144 mogiły zachowało się do chwili obecnej zaledwie 26 macew z kamienia piaskowego, b±dĽ tylko ich szcz±tki. W okresie powojennym widziałem ich w tym miejscu bardzo dużo. Masowe ginięcie płyt nagrobnych zbiegło się z rozbudow± jednorodzinnego budownictwa mieszkaniowego na terenach przyległych do cmentarza. Obrobione płyty nagrobne w kształcie płaskich prostopadło¶cianów były dogodnym materiałem budowlanym fundamentów domów.

Sektor pierwszy ma wymiary 16,4 x 30 m., co stanowi powierzchnię 495 m2. Zlokalizowany jest w północnej czę¶ci cmentarza na lekko opadaj±cym zboczu. Groby można zlokalizować na podstawie wzniesień ziemnych poro¶niętych traw±. Z obu stron sektora istnieje mur ogrodzeniowy cmentarza z licznymi fragmentami zniszczonego ogrodzenia.

OPIS SEKTORA II według stanu z kwietnia 2004 r.

Społeczno¶ć żydowska w Łomży zdecydowanie kultywowała swoje poczucie tożsamo¶ci, ukształtowane na gruncie religii (judaizmu), własnego języka hebrajskiego, tradycji i obyczajów. Istniały wyraĽne skupiska tradycjonalistów (ortodoksów), ale i grup d±ż±cych do asymilacji z rdzenn± ludno¶ci± danego miejsca zamieszkania. Nie dostrzega się zróżnicowania religijnego na miejscowym kirkucie. Zachowane płaskorzeĽby na płytach nagrobnych, różnicuj± społeczno¶ć żydowsk± ze względu na wykonywany zawód, działalno¶ć charytatywn± czy społeczn± w¶ród własnych grup narodowo¶ciowych. Informacje o zmarłym można zaobserwować na płaskorzeĽbach macew na terenie całego cmentarza, jak i w sektorze II.

Na 156 nagrobków w sektorze, przetrwały do chwili obecnej tylko 44 płyty z kamienia piaskowego. Pozostałe mogiły s± bez obudowy kamiennej i płyty nagrobnej. Można je rozpoznać po wzniesieniu ziemnym w kształcie grobu, obro¶niętego traw±. Całkowicie obudowanych grobów z kamienn± płyt± nagrobn± z napisami w sektorze pozostało tylko 7.

Pod względem rozmieszczenia kamiennych płyt nagrobnych w sektorze II występuje wyraĽne zróżnicowanie. Najbardziej zabudowan± czę¶ci± jest pierwszy rz±d przy głównej alejce cmentarnej. Na 26 grobów, aż 18 posiada kamienne macewy, ustawione napisami w kierunku zachodnim i tyłem do alei. Kierunek ułożenia zmarłego i jego zamożno¶ć w budowie kamiennego pomnika, nie jest przypadkiem na tym cmentarzu.

Szczególny brak kamieni występuje w czę¶ci zachodniej zbliżonej do muru ogrodzeniowego i czę¶ci północnej sektora. Mniejsza ilo¶ć macew nagrobnych sugeruje na kradzież kamieni w pobliżu zrujnowanego muru, b±dĽ wybór uboższej grupy zmarłych. Obecnie za zachodnim murem znajduje się szereg działek z budynkami mieszkalnymi jednorodzinnymi, gospodarczymi i ogrodami. Zabudowa chroni przed dalsz± dewastacj± cmentarza i wej¶cia od strony zachodniej. Pod względem pola powierzchni, sektor II jest dłuższy od sektora I o 3 m. Wymiary sektora 16,5 x 33 m. co stanowi powierzchnię 544 m2. Różna powierzchnia sektorów wynika zapewne z braku wcze¶niejszego rozmieszczenia ¶cieżek podczas jego zakładania.

tekst: Antoni Dudo & Edward Stefanowicz
zdjęcia: K. Bielawski