Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
ŁOMŻA      

W oparciu o dekret królewski z XIII wieku, Żydzi uzyskali prawo do osadnictwa na ziemiach polskich. Pierwsze oficjalne wzmianki o Żydach w Łomży datowane są na rok 1494. W 1556 r. żydowska ludność została wydalona z miasta. Pewna ilość Żydów powracała do niego w następnych dekadach, ale w 1598 r. ponownie zostali z niego wypędzeni. W wieku XVIII Żydzi dostali pozwolenie na handel w mieście, odgrywając znaczącą rolę w jego ekonomii jako właściciele fabryk, tartaków i prowadzący handel zbożem.

Łomżyńscy Żydzi aktywnie zaangażowali się w powstanie styczniowe w 1863 r. Wielu z nich doznało potem szykan ze strony Rosjan.

Na początku XX w. żydowska wspólnota liczyła około 1000 osób i miała swoją jesziwę, szpital, kilka żydowskich szkół, gazety i partie polityczne. Przed wybuchem II wojny światowej Żydzi stanowili około 50% ludności miasta liczącego 20.000 mieszkańców. Po ataku ZSRR na Polskę w 1939 r. przez jakiś czas Łomża znalazła się w części Polski okupowanej przez Czerwoną Armię. W czerwcu 1941 r. Łomża ponownie została zajęta przez Niemców, którzy dwa miesiące później zorganizowali getto. Od czerwca do września 1941 r., 3.500 Żydów zostało zamordowanych w okolicznych lasach. W listopadzie 1942 r. getto zostało zlikwidowane, a Żydzi skierowani do obozu w Zambrowie, gdzie część z nich została zabita lub zmarła od chorób, a reszta skierowana do Auschwitz.

Z potrzeb odmiennej od Polaków religii i obrzędowości pogrzebowej, zaistniała potrzeba założenia własnego cmentarza. O najstarszym cmentarzu żydowskim w Łomży, Leon Rzeczniowski w 1861 r. pisze: "Starozakonnych cmentarz znajduje się na lewym brzegu Narwi, niedaleko góry zamkowej (przy ul. Rybaki - E.S.) przy drodze prowadzącej z Szuru do rafinerii cukru". Rozwój społeczności żydowskiej w mieście wymógł założenie w 1892 r. nowego cmentarza przy ul. Wąskiej na zboczu opadającym ku wschodowi.

Do drugiej wojny światowe cmentarze żydowskie były miejscem, gdzie.... odbywały się także śluby. Był to stary żydowski zwyczaj, mający na celu zażegnanie epidemii. Parę młodą wybierano zazwyczaj spośród ludzi biednych, sierot, upośledzonych, niemłodych wiekiem lub posiadających nieślubne dzieci. Wiadomo, że takie tzw. "czarne wesele" ("szwarce chasene") odbyło się w 1906 r. ma cmentarzu w Łomży. Nowożeńcom ślubu udzielił rabin Malkiel Tannenbaum, który jednak dystansował się od zasadności przeprowadzenia tej ceremonii.

Kształt działki cmentarnej to prostokąt o wymiarach 78,5 x 212,5 m, (pierwotnie szerokość mogła wynosić ok. 95-100 m, nowe ogrodzenie zostało przesunięte do terenów, gdzie znajdują się groby), co stanowi ponad 1,6 ha ziemi, wraz z działką na pobudowany dom przedpogrzebowy przed południową strona cmentarza i głównym wejściem.

Nowy cmentarz żydowski w Łomży New Jewish cemetery in Lomza Nowy cmentarz żydowski w Łomży New Jewish cemetery in Lomza Nowy cmentarz żydowski w Łomży New Jewish cemetery in Lomza Nowy cmentarz żydowski w Łomży New Jewish cemetery in Lomza
Nowy cmentarz żydowski w Łomży New Jewish cemetery in Lomza Nowy cmentarz żydowski w Łomży New Jewish cemetery in Lomza Nowy cmentarz żydowski w Łomży New Jewish cemetery in Lomza Nowy cmentarz żydowski w Łomży New Jewish cemetery in Lomza

Prostokątny kształt działki cmentarnej, sprzyjał założycielom do prostokątnego wytyczenia kwater. Wykorzystując istniejący układ ścieżek teren cmentarza można podzielić na 30 kwater. Dwie z nich wydają się być niezapełnione, na jednej lub dwóch urządzono boisko (być może wyrównano teren i wszelkie ślady po grobach zniknęły), na kilku ilość grobów jest mała. Mogli być na nich chowani ubodzy Żydzi i z tego względu wzgórki ziemne otoczone są tylko kamieniami. Jeśli przyjmiemy, za średnią ilość grobów sektorze na ok. 150, to na całym cmentarzu spoczywa 3,5 do 4 tysięcy osób. Jest to liczba w pewnym przybliżeniu, gdyż dziś ich ilości nie da się dokładnie ustalić. Większość mogił nie posiada kamiennej obudowy, ani bardziej trwałej macewy, a jedynie wzniesienie ziemne w kształcie mogiły i porośnięte trawą.

Cmentarz był czynny przez prawie 50 lat. Przyjmował ciała zmarłych do lipca 1941 r. tj. do roku zamknięcia łomżyńskich Żydów w getcie, o oficjalnej nazwie "Żydowska dzielnica mieszkaniowa". W okresie tym do pochówków wykorzystywano przyległy do tej dzielnicy kirkut przy ul. Rybaki. W listopadzie 1942 r. hitlerowcy rozwiązali "problem żydowski" mordując ok. 3,5 tys. Żydów w lasach koło Giełczyna i Sławca. Ogółem rozstrzelano ok. 9 tys. Żydów z getta w Łomży, których zakopano w zbiorowych mogiłach w lesie. Zginęli prawie wszyscy, tylko nielicznym udało się ocalić życie. Na cmentarzu tym rozstrzelano też grupę młodych Polaków i Żydów.

Nagrobek i grobowiec są traktowane jako własność prywatna rodziny, nic może być usuwane ani zmieniane bez zgody właściciela. Z chwilą braku konserwatora następuje zupełna i trwała ruina nagrobka, co doprowadza do samodzielnej likwidacji grobów.

Zjawisko zanikania grobów występuje do chwili obecnej na większości pochówków opisywanego cmentarza. Zachowane grobowce i macewy wykazują wysoki poziom sztuki kamieniarskiej. Liternictwo hebrajskie, symbolika w górnej części macewy czy ornamentyka są mistrzowsko wykute w piaskowcu. Z treści symboli czy napisów możemy odczytać oprócz nazwiska, miejsca urodzin, również przynależność zmarłego do szczepu, daty zgonu, zatrudnienie. Dziś cmentarz żydowski przy ul. Wąskiej pozostaje opuszczony przez członków rodziny, duchowieństwo żydowskie i Gminę Żydowską. Spotyka się jednak dość często wycieczki oraz pojedyncze osoby poszukujące członków swoich rodzin. Wzruszającymi sytuacjami są sceny odnalezienia bliskich, o których nawet nie wiedziano, że są tu pochowani. Od 1999 roku konserwacja cmentarza prowadzona jest przez Łomża Jewish Cemetery Foundation, amerykańską fundację ze stałym przedstawicielstwem w Łomży. Fundacja ta z własnych finansow systematycznie realizuje prace porzadkowe i konserwacyjne w ramach, których jak dotąd zewidencjonowano wszyskie groby i odrestaurowano ponad dwieście macew.

Nie ma już synów, którzy by nad opuszczonymi grobami ojców odmówili "El mule rachamim".

OPIS SEKTORA I (według stanu z marca 2004 r.)

Człowiek jest wielki, nie z samego faktu istnienia, ale również i z tego, co w życiu dokonał i co trwałego po sobie zostawił. Ci zmarli Żydzi pozostawili po sobie pamięć wśród żywych. Informację, czym się trudnili za życia i o swoim życiu zostawili w formie płaskorzeźby na nagrobku. Posiadają one interesujące napisy memoratywne o przebiegu życia zmarłego, jak i o przynależności do jednego z trzech szczepów. Pod względem liternictwa, symboliki i ornamentyki wykonane płyty nagrobne wykazują mistrzostwo rzeźbiarzy w kształtowaniu kamienia. Ze względu na wartości historyczne, winny one być otoczone większą opieką Gminy Żydowskiej jak i Urzędu Miasta w Łomży.

W sektorze pierwszym na 144 mogiły zachowało się do chwili obecnej zaledwie 26 macew z kamienia piaskowego, bądź tylko ich szczątki. W okresie powojennym widziałem ich w tym miejscu bardzo dużo. Masowe ginięcie płyt nagrobnych zbiegło się z rozbudową jednorodzinnego budownictwa mieszkaniowego na terenach przyległych do cmentarza. Obrobione płyty nagrobne w kształcie płaskich prostopadłościanów były dogodnym materiałem budowlanym fundamentów domów.

Sektor pierwszy ma wymiary 16,4 x 30 m., co stanowi powierzchnię 495 m2. Zlokalizowany jest w północnej części cmentarza na lekko opadającym zboczu. Groby można zlokalizować na podstawie wzniesień ziemnych porośniętych trawą. Z obu stron sektora istnieje mur ogrodzeniowy cmentarza z licznymi fragmentami zniszczonego ogrodzenia.

OPIS SEKTORA II według stanu z kwietnia 2004 r.

Społeczność żydowska w Łomży zdecydowanie kultywowała swoje poczucie tożsamości, ukształtowane na gruncie religii (judaizmu), własnego języka hebrajskiego, tradycji i obyczajów. Istniały wyraźne skupiska tradycjonalistów (ortodoksów), ale i grup dążących do asymilacji z rdzenną ludnością danego miejsca zamieszkania. Nie dostrzega się zróżnicowania religijnego na miejscowym kirkucie. Zachowane płaskorzeźby na płytach nagrobnych, różnicują społeczność żydowską ze względu na wykonywany zawód, działalność charytatywną czy społeczną wśród własnych grup narodowościowych. Informacje o zmarłym można zaobserwować na płaskorzeźbach macew na terenie całego cmentarza, jak i w sektorze II.

Na 156 nagrobków w sektorze, przetrwały do chwili obecnej tylko 44 płyty z kamienia piaskowego. Pozostałe mogiły są bez obudowy kamiennej i płyty nagrobnej. Można je rozpoznać po wzniesieniu ziemnym w kształcie grobu, obrośniętego trawą. Całkowicie obudowanych grobów z kamienną płytą nagrobną z napisami w sektorze pozostało tylko 7.

Pod względem rozmieszczenia kamiennych płyt nagrobnych w sektorze II występuje wyraźne zróżnicowanie. Najbardziej zabudowaną częścią jest pierwszy rząd przy głównej alejce cmentarnej. Na 26 grobów, aż 18 posiada kamienne macewy, ustawione napisami w kierunku zachodnim i tyłem do alei. Kierunek ułożenia zmarłego i jego zamożność w budowie kamiennego pomnika, nie jest przypadkiem na tym cmentarzu.

Szczególny brak kamieni występuje w części zachodniej zbliżonej do muru ogrodzeniowego i części północnej sektora. Mniejsza ilość macew nagrobnych sugeruje na kradzież kamieni w pobliżu zrujnowanego muru, bądź wybór uboższej grupy zmarłych. Obecnie za zachodnim murem znajduje się szereg działek z budynkami mieszkalnymi jednorodzinnymi, gospodarczymi i ogrodami. Zabudowa chroni przed dalszą dewastacją cmentarza i wejścia od strony zachodniej. Pod względem pola powierzchni, sektor II jest dłuższy od sektora I o 3 m. Wymiary sektora 16,5 x 33 m. co stanowi powierzchnię 544 m2. Różna powierzchnia sektorów wynika zapewne z braku wcześniejszego rozmieszczenia ścieżek podczas jego zakładania.

tekst: Antoni Dudo & Edward Stefanowicz
zdjęcia: K. Bielawski

Stary cmentarz żydowski w Łomży
foto: K. Bielawski
Stary cmentarz żydowski w Łomży założony został na wysokim brzegu Narwi, przy obecnej ul. Rybaki. W ostatnich latach staraniem między innymi władz miejskich nekropolia została uporządkowana. Zachowane macewy ustawiono w trzech grupach, tworząc lapidarium i jednocześnie oryginalny miejski park. To jeden z ciekawszych cmentarzy na Podlasiu. Praktycznie wszystkie nagrobki wykonano z granitowych kamieni, z surowymi - często wypukłymi - inskrypcjami, wzbogacanymi między innymi symbolami lwów, koron czy świeczników.
Łomża - kamień nagrobny kirkut w Łomży macewa
Łomża - kirkut Łomża - macewa na cmentarzu żydowskim nagrobek z symbolem lwa
cmentarz żydowski w Łomży nagrobek na kirkucie w Łomży macewa - Łomża macewa zdobiona lwami
Zapraszamy do odwiedzenia witryny Cmentarz Żydowski w Łomży
Więcej informacji o historii Żydów w Łomży znajdziesz na stronie www.hashkedim.com
Polecamy też zapoznanie się z Księgą Pamięci Łomży
Krótkie filmy video nakręcone na tym cmentarzu znajdziesz w serwisie Youtube: Film 1 * Film 2
Zdjęcia cmentarza z 1953 r. znajdziesz na stronie Lomza Virtual Jewish Cemeteries
Lokalizacja cmentarzy według wskazań GPS:
Stary cmentarz: N 53o10.615' E 22o05.343'
Nowy cmentarz: N 53o10.234' E 22o05.337'
Poszukujemy wszelkich informacji o cmentarzach żydowskich w Łomży.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają te nekropolie z okresu przed II wojną światową.
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas