Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
ŁÓD¬     English text
ŁódĽ zawsze była kojarzona z wielokulturowym tyglem. Rozkwit miasta przypadł na okres gwałtownego rozwoju przemysłu - głównie włókienniczego - w XIX wieku. W przededniu wybuchu II wojny ¶wiatowej miasto owe zamieszkiwane było w 55% przez Polaków, pozostałe dominuj±ce narodowo¶ci to Niemcy - 10 % i Żydzi 34,7%. Niewielki odsetek mieszkańców stanowili Rosjanie.

Ludno¶ć żydowska była grup± niezmiernie ważn± dla łódzkiej historii. W mie¶cie Żydzi zaczęli osiedlać się już od XVIII wieku, choć w 1793 r. mieszkało tam jedynie jedenastu Żydów. Ich liczba stopniowo wzrastała, aż w przededniu II wojny ¶wiatowej przekroczyła 231 tysięcy osób. Była to grupa mocno spolaryzowana społecznie. Z jednej strony z nacji tej rekrutowała się duża czę¶ć inteligencji zwi±zanej z polska kultur± i nauk±, z drugiej wielu jej przedstawicieli żyło w nędzy i zasilało kręgi proletariatu przemysłowego. To przedsiębiorcy pochodzenia żydowskiego byli w dużej mierze współtwórcami potęgi włókienniczej, jak± stała się na przełomie XIX i XX wieku ŁódĽ. Większo¶ć fabryk, których wła¶cicielami byli łódzcy Żydzi (pomijaj±c tu przypadek zakładu Izraela Poznańskiego), należała do mniejszych przedsiębiorstw, o węższym potencjale produkcyjnym. Zobrazować to można danymi liczbowymi: na 928 zakładów działaj±cych na pocz±tku XX wieku w mie¶cie, 585 znajdowało się w rękach Żydów, lecz dawały one jedynie 37% całej warto¶ci łódzkiej produkcji przemysłowej. Poza przemysłem włókienniczym społeczno¶ć żydowska udzielała się także w branży medycznej (lekarze, aptekarze, denty¶ci), odzieżowej i spożywczej, zajmowali się szynkarstwem i handlem, a także po¶rednictwem. Polaryzacja społeczna wewn±trz tej grupy znajdowała swoje odzwierciedlenie w doborze miejsca zamieszkania. Łódzk± "dzielnic± biedy" było Stare Miasto, które zostało zdominowane przez ludno¶ć żydowsk± o niskiej stopie życiowej. Zamożniejsi zamieszkiwali handlowe ulice ¦ródmie¶cia. Łódzcy Żydzi stanowili społeczno¶ć zamknięt±, wyodrębnion± wyznaniowo, językowo i obyczajowo.

W 1940 roku hitlerowcy stworzyli getto, w skład którego wchodziła czę¶ć starego miasta i dzielnicy Bałuty. Na niewielkim obszarze stłoczono około dwie¶cie tysięcy osób. Od 1942 roku rozpoczęto regularne transporty do obozów zagłady, w tym do o¶rodka zagłady w Chełmnie nad Nerem. Getto łódzkie kierowane było przez bardzo kontrowersyjn± postać Chaima Rumkowskiego; skwapliwie wykonywał on polecenia władz niemieckich, a ustępstwa te tłumaczył chęci± ocalenia czę¶ci Żydów. Prawie cała żydowska ludno¶ć Łodzi została zgładzona. Po zakończeniu II wojny ¶wiatowej ŁódĽ stała się centrum odrodzenia życia Żydów w Polsce. Według niektórych Ľródeł w latach 1945-1946 do Łodzi przybyło ok. 30 tysięcy Żydów. Byli to ocaleni z Zagłady dawni mieszkańcy Łodzi oraz przybysze z innych miast i miasteczek polskich. ŁódĽ stała się ponownie miastem o rozwijaj±cej się kulturze żydowskiej. Tu miała siedzibę słynna szkoła im. I. Pereca, której wychowankowie s± dzisiaj rozproszeni po całym ¶wiecie, tutaj działał Teatr Żydowski oraz większo¶ć centralnych instytucji żydowskich. Po fali emigracji wskutek pogromów w 1946 roku oraz kolejnych emigracjach w latach 1956 i 1968 w Łodzi pozostało zaledwie kilkuset członków społeczno¶ci żydowskiej. Wspomniane procesy emigracyjne spowodowały stopniowe wymazywanie z pamięci łodzian żydowskich mieszkańców tego miasta. Ludzie ci, aktywni w różnych dziedzinach życia, często opuszczali ŁódĽ w poczuciu doznanej klęski.

Pierwszy cmentarz żydowski w Łodzi założono w 1811 roku, na terenie między ulicami Bazarow±, Limanowskiego, Zachodni± i Rybn±. Przed jego powstaniem łódzcy Żydzi byli chowani na cmentarzach w Strykowie i Lutomiersku. Dynamiczny rozwój miasta i duży napływ ludno¶ci żydowskiej sprawiły, że w szybkim czasie teren nekropolii został całkowicie wykorzystany. Ostatni pogrzeb na starym cmentarzu odbył się w 1922 roku. Pochowano tu między innymi kupca Kalmana Poznańskiego oraz Abrahama Prussaka, pierwszego przemysłowca, który sprowadził z Anglii mechaniczne tkalnie. W czasie II wojny ¶wiatowej Niemcy zdewastowali nekropolię, a nagrobki wykorzystali do utwardzania ulic. Po wyzwoleniu na terenie cmentarza wybudowano bloki mieszkalne oraz przeprowadzono ulicę Zachodni± wraz z lini± tramwajow±. O istnieniu tej nekropolii przypomina pomnik wzniesiony w 2004 roku, fragment muru oraz betonowa podstawa zniszczonego nagrobka. Ocalała też brama cmentarna, któr± przeniesiono na nowy cmentarz.

Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi
Pomnik
na starym cmentarzu
Fragment muru
cmentarza
Podstawa
nagrobka
Ulica i linia tramwajowa
na terenie cmentarza

Nowy cmentarz żydowski pomiędzy ulicami Brack±, Zagajnikow±, Zmienn± i Inflanck± otwarto w 1892 roku. Starania o jego założenie podjęto już w 1888 roku w obliczu niemal całkowitego wykorzystania gruntów na starym cmentarzu. Jednak trudno¶ci zwi±zane z wyborem lokalizacji nowej nekropolii i zakupem ziemi odwlekły w czasie jej otwarcie. Dopiero 5 sierpnia 1892 roku władze gubernialne wyraziły zgodę na lokalizację cmentarza, co 4 wrze¶nia tegoż roku zatwierdził Generał-Gubernator. Pierwsze pochówki miały miejsce na przełomie 1892 i 1893 roku, czyli jeszcze przed wykonaniem prac ziemno-budowlanych, wytyczeniem dróg i rozmieszczeniem budynków, co nast±piło w latach 1893-1896. W kwietniu 1898 roku został otwarty monumentalny dom przedpogrzebowy, będ±cy fundacj± Niny Konsztadt, wdowy po Hermanie, a zaprojektowany przez Adolfa Zeligsona. Okres pierwszej wojny ¶wiatowej nekropolia przetrwała bez większego uszczerbku. Zdarzały się co prawda przypadki wypasu koni przez wojsko na terenie cmentarza, ale były to zdarzenia sporadyczne. Widoczne do dnia dzisiejszego s± natomiast ¶lady na nagrobkach po odłamkach artyleryjskich - efekt działań wojennych. Trudniejszym okresem dla cmentarza był czas drugiej wojny ¶wiatowej. Decyzj± okupacyjnych władz niemieckich wycięto na opał wszystkie drzewa, ponadto zakazano stawiania murowanych nagrobków - zezwolono jedynie na niskie słupki cementowe lub znaczenie miejsca pochówku żelaznymi ramami łóżka. Teren nekropolii stał się także ¶wiadkiem masowych egzekucji. Okres powojenny nie przyniósł temu miejscu wiele dobrego; dewastacja domu służby cmentarnej, zajęcie pasa ziemi cmentarnej od strony południowo-zachodniej pod rozbudowę jezdni, akty wandalizmu, kradzieże płyt - oto czego do¶wiadczyło to miejsce. Na szczę¶cie proceder ten został przerwany. W 1980 r. nekropolię wpisano do rejestru zabytków. Cztery lata póĽniej powołano Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Łodzi. Od tego momentu trwaj± regularne prace porz±dkowe i konserwatorskie na terenie całego cmentarza.

Łódzki cmentarz na Bałutach jest największ± obszarowo europejsk± nekropoli± żydowsk±. Jej teren ma kształt wydłużonego nieregularnego wieloboku i jest przedzielony wewnętrznym murem na czę¶ć wschodni± - z bram± główn± i budynkami oraz zachodni± - miejsce pochówku zmarłych. Cmentarz ponadto został podzielony na osobne kwatery dla kobiet i mężczyzn, istnieje także teren choleryczny, pole dziecięce oraz pole gettowe. Jak na większo¶ci wielkomiejskich cmentarzy, także i tu obok tradycyjnych macew znajdziemy groby o różnych niezwykle wyszukanych formach, wznoszone w stylu antycznym, eklektycznym, secesyjnym. Nagrobki z przełomu XIX i XX wieku s± dziełem zakładów kamieniarskich zarówno lokalnych, jak i zagranicznych m.in. weneckiej firmy Andrea Salviatiego (np. mauzoleum Poznańskich). Budulec nie zawsze pochodził z rodzimych terenów, na przykład grób Marcusa Silbersteina został zbudowany ze specjalnie sprowadzonego z Włoch marmuru kararyjskiego, kamień importowano również z Czech, Węgier i Szwecji. Zwykłe macewy wykonywano masowo jako półfabrykaty i w zależno¶ci od zamówienia zaopatrywano je w napis i okre¶lone symbole, ozdobniki. Niekiedy występowały pewne problemy z owymi napisami, dlatego w lutym 1897 r. Bożniczy Dozór wystosował do kamieniarzy następuj±ce pismo: "Przy wyjednaniu zezwolenia stawiania pomników na cmentarzu tutejszym, Dozór Bożniczy zauważył, że często napisy na nagrobkach s± pisane nieortograficznie i nielogicznie. Dla zapobiegania podobnym nieporz±dkom ma honor zawiadomić W. Pana, że w przyszło¶ci rysunek jak również napis na pomniku powinien być przez Pana przedłożony do zatwierdzenia Dozorowi Bożniczemu zaraz po przyjęciu obstalunku (...)".

Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi
Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi
Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi
Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi
Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi Cmentarz żydowski w Łodzi

Sztuka sepulkralna łódzkiej nekropolii jest bardzo bogata i niemożliwym jest opisanie jej w zaledwie kilku zdaniach. Znajdziemy tu motywy sztuki romańskiej, gotyckiej, renesansowej, a przede wszystkim barokowej i antycznej. W¶ród form nagrobnych dostrzec można grobowce rodzinne, mauzolea, obeliski, sarkofagi, ohele oraz różnorodne macewy. Bogactwo form, finezja wykonania, artyzm, nieszablonowe rozwi±zania, szlachetno¶ć budulca sprawiaj±, iż to miejsce spoczynku zapiera dech w piersi.

Nekropolia w Łodzi jest miejscem ostatniego spoczynku wielu znanych i zasłużonych dla miasta i kraju osób. Znajduj± się tu grobowce łódzkich przemysłowców m.in. Barcińskich, Jarocińskich, Katsenbergów, Kohnów, Prussaków, Rosenblattów, Silbersteinów, Stillerów. Spoczywaj± tu także:
- Izrael Kalmanowicz Poznański (1833-1900); multimilioner, jeden z trzech łódzkich "królów bawełny", filantrop. Zbudowane wg projektu Zeligsona w 1902 r. mauzoleum, w którym Izrael spoczywa wraz z żon± Leoni±, jest najokazalsz± budowl± łódzkiej nekropolii. Wzniesione z szarego granitu, na planie koła, zwieńczone kopuł± z czasz± dekorowan± mozaik±. Owa mozaika, dzieło wenecjanina Antoniego Salviatiego, składa się z dwóch milionów kawałków ozdobnego szkła. Napis na mauzoleum głosi: "I nadszedł czas ¶mierci Izraela. I westchnęli synowie Izraela. Był ozdob± Izraela i czynił dobro w Izraelu",
- Eljasz Chaim Majzel (1821-1912); rabin w Gródku, Dereczynie, Prużanie, Łomży i Łodzi,
- Seweryn Sterling (1864-1932); lekarz, popularyzator higieny społecznej i o¶wiaty sanitarnej; twórca łódzkiej szkoły ftyzjatrycznej, ukierunkowanej na profilaktykę gruĽlicy,
- Władysław Pinkus (1850-1929); lekarz internista i pediatra, założyciel i długoletni dyrektor łódzkiego pogotowia ratunkowego,
- Herman Konstadt (Konsztadt) (1835-1895); przemysłowiec, finansista, filantrop,
- Mojżesz Eliasz Halpern ( - 1921); podrabin łódzki wybrany do Sejmu Ustawodawczego RP,
- Adela i Izydor Tuwimowie; rodzice Juliana Tuwima,
- Felicja i izaak Rubinsteinowie; rodzice Artura Rubinsteina.

Cmentarz jest czynny od niedzieli do pi±tku (z wyj±tkiem ¶wi±t żydowskich), w okresie od 1 kwietnia do 1 listopada: w godzinach 9.00- 17.00 (w pi±tki do zmierzchu); od 2 listopada do 31 marca: w godzinach 09.00-15.00. Wej¶cie na cmentarz znajduje się od strony ul. Zmiennej. Tury¶ci proszeni s± o wykupienie biletów w cenie 6 zł (opłata nie jest pobierana od odwiedzaj±cych groby krewnych i bliskich). Na terenie cmentarza mężczyĽni powinni nosić nakrycie głowy. Na wykonywanie zdjęć konieczne jest wcze¶niejsze uzyskanie zgody Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi ( www.jewishlodz.org.pl ).

Spis pochowanych osób znajduje się w siedzibie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi oraz w Fundacji Monumentum Iudaicum Lodzense (91-416 ŁódĽ, ul. Pomorska 18 tel./fax 42 639 72 33, http://www.jewishlodzcemetery.org )

tekst: Małgorzata Fr±ckowiak, Artur Cyruk
zdjęcia: K. Bielawski
Polecamy odwiedzenie
stron internetowych:
Wirtualny Sztetl
Shabbat-Goy

Cmentarz żydowski w Łodzi jest - po cmentarzu warszawskim - drugim najwiekszym w Polsce skupiskiem grobów cadyków. Poniżej zamieszczamy zdjęcia wybranych grobów cadyków i rabinów.
Grób na cmentarzu żydowskim w Łodzi Groby Eliasza Chaima Majzla,
rabina Łodzi,
jego synów Mosze i Szmuela
oraz Gabriela Segala i Joszuy Jehudy Cwi
Ohel na cmentarzu żydowskim w Łodzi
Ohel Mosze Eliasza Halperna,
podrabina w Łodzi, posła na Sejm
Ohel na cmentarzu żydowskim w Łodzi
Ohel Aszera Anszela Gotszala syna Ruwena,
cadyka z dynastii radoszyckiej
oraz jego syna Jezechiela Gotszala
Ohel na cmentarzu żydowskim w Łodzi
Ohel Jeszaji Szapiro syna Jakowa Icchaka,
cadyka z dynastii kozienickiej, rezyduj±cego w Błędowie i Łodzi,
oraz jego syna Szmuela Pinchasa Szapiro
Ohel na cmentarzu żydowskim w Łodzi
Ohel Natana Dawida syna Pinchasa Rabinowicza,
wnuka ¦więtego Żyda Jakowa Icchaka z Przysuchy,
cadyka z Końskich
Ohel na cmentarzu żydowskim w Łodzi
Ohel Eliezera Dawida syna Hilela Finklera,
wnuka Dow Bera z Radoszyc,
cadyka z dynastii radoszyckiej
Ohel na cmentarzu żydowskim w Łodzi
Macewa Elimelecha syna Awrahama Icchaka Weissbluma,
cadyka ze Staszowa, potomka Elimelecha z Leżajska
Ohel na cmentarzu żydowskim w Łodzi
Ohel Meira Bornsteina syna Zewa Nachuma,
cadyka z dynastii sochaczewskiej
oraz członków jego rodziny:
Icchaka Menachema syna Zalmana Bornsteina,
wnuka Zewa Nachuma z Białej;
Meira syna Aharona Bornsteina, Szmuela syna Barucha Bornsteina.
Ohel na cmentarzu żydowskim w Łodzi
Ohel Emanuela Weltfrieda syna Awrahama Mosze z Rozprzy,
cadyka z dynastii przedborskiej,
rezyduj±cego w Pabianicach i Łodzi
Cmentarz żydowski w Łodzi w obiektywie Joanny Chmieleckiej - www.altacarya.com
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Łodzi i ich nekropoliach.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± te cmentarze z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas