| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
| ŁÓDŹ | English text | ||
Łódź zawsze była kojarzona z wielokulturowym tyglem. Rozkwit miasta przypadł na okres gwałtownego rozwoju przemysłu - głównie włókienniczego - w XIX wieku. W przededniu wybuchu II wojny światowej miasto owe zamieszkiwane było w 55% przez Polaków, pozostałe dominujące narodowości to Niemcy - 10 % i Żydzi 34,7%. Niewielki odsetek mieszkańców stanowili Rosjanie.
Ludność żydowska była grupą niezmiernie ważną dla łódzkiej historii. W mieście Żydzi zaczęli osiedlać się już od XVIII wieku, choć w 1793 r. mieszkało tam jedynie jedenastu Żydów. Ich liczba stopniowo wzrastała, aż w przededniu II wojny światowej przekroczyła 231 tysięcy osób. Była to grupa mocno spolaryzowana społecznie. Z jednej strony z nacji tej rekrutowała się duża część inteligencji związanej z polska kulturą i nauką, z drugiej wielu jej przedstawicieli żyło w nędzy i zasilało kręgi proletariatu przemysłowego. To przedsiębiorcy pochodzenia żydowskiego byli w dużej mierze współtwórcami potęgi włókienniczej, jaką stała się na przełomie XIX i XX wieku Łódź. Większość fabryk, których właścicielami byli łódzcy Żydzi (pomijając tu przypadek zakładu Izraela Poznańskiego), należała do mniejszych przedsiębiorstw, o węższym potencjale produkcyjnym. Zobrazować to można danymi liczbowymi: na 928 zakładów działających na początku XX wieku w mieście, 585 znajdowało się w rękach Żydów, lecz dawały one jedynie 37% całej wartości łódzkiej produkcji przemysłowej. Poza przemysłem włókienniczym społeczność żydowska udzielała się także w branży medycznej (lekarze, aptekarze, dentyści), odzieżowej i spożywczej, zajmowali się szynkarstwem i handlem, a także pośrednictwem. Polaryzacja społeczna wewnątrz tej grupy znajdowała swoje odzwierciedlenie w doborze miejsca zamieszkania. Łódzką "dzielnicą biedy" było Stare Miasto, które zostało zdominowane przez ludność żydowską o niskiej stopie życiowej. Zamożniejsi zamieszkiwali handlowe ulice Śródmieścia. Łódzcy Żydzi stanowili społeczność zamkniętą, wyodrębnioną wyznaniowo, językowo i obyczajowo. W 1940 roku hitlerowcy stworzyli getto, w skład którego wchodziła część starego miasta i dzielnicy Bałuty. Na niewielkim obszarze stłoczono około dwieście tysięcy osób. Od 1942 roku rozpoczęto regularne transporty do obozów zagłady, w tym do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem. Getto łódzkie kierowane było przez bardzo kontrowersyjną postać Chaima Rumkowskiego; skwapliwie wykonywał on polecenia władz niemieckich, a ustępstwa te tłumaczył chęcią ocalenia części Żydów. Prawie cała żydowska ludność Łodzi została zgładzona. Po zakończeniu II wojny światowej Łódź stała się centrum odrodzenia życia Żydów w Polsce. Według niektórych źródeł w latach 1945-1946 do Łodzi przybyło ok. 30 tysięcy Żydów. Byli to ocaleni z Zagłady dawni mieszkańcy Łodzi oraz przybysze z innych miast i miasteczek polskich. Łódź stała się ponownie miastem o rozwijającej się kulturze żydowskiej. Tu miała siedzibę słynna szkoła im. I. Pereca, której wychowankowie są dzisiaj rozproszeni po całym świecie, tutaj działał Teatr Żydowski oraz większość centralnych instytucji żydowskich. Po fali emigracji wskutek pogromów w 1946 roku oraz kolejnych emigracjach w latach 1956 i 1968 w Łodzi pozostało zaledwie kilkuset członków społeczności żydowskiej. Wspomniane procesy emigracyjne spowodowały stopniowe wymazywanie z pamięci łodzian żydowskich mieszkańców tego miasta. Ludzie ci, aktywni w różnych dziedzinach życia, często opuszczali Łódź w poczuciu doznanej klęski. Pierwszy cmentarz żydowski w Łodzi założono w 1811 roku, na terenie między ulicami Bazarową, Limanowskiego, Zachodnią i Rybną. Przed jego powstaniem łódzcy Żydzi byli chowani na cmentarzach w Strykowie i Lutomiersku. Dynamiczny rozwój miasta i duży napływ ludności żydowskiej sprawiły, że w szybkim czasie teren nekropolii został całkowicie wykorzystany. Ostatni pogrzeb na starym cmentarzu odbył się w 1922 roku. Pochowano tu między innymi kupca Kalmana Poznańskiego oraz Abrahama Prussaka, pierwszego przemysłowca, który sprowadził z Anglii mechaniczne tkalnie. W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali nekropolię, a nagrobki wykorzystali do utwardzania ulic. Po wyzwoleniu na terenie cmentarza wybudowano bloki mieszkalne oraz przeprowadzono ulicę Zachodnią wraz z linią tramwajową. O istnieniu tej nekropolii przypomina pomnik wzniesiony w 2004 roku, fragment muru oraz betonowa podstawa zniszczonego nagrobka. Ocalała też brama cmentarna, którą przeniesiono na nowy cmentarz. |
|||
 |
 |
 |
 |
| Pomnik na starym cmentarzu |
Fragment muru cmentarza |
Podstawa nagrobka |
Ulica i linia tramwajowa na terenie cmentarza |
Nowy cmentarz żydowski pomiędzy ulicami Bracką, Zagajnikową, Zmienną i Inflancką otwarto w 1892 roku. Starania o jego założenie podjęto już w 1888 roku w obliczu niemal całkowitego wykorzystania gruntów na starym cmentarzu. Jednak trudności związane z wyborem lokalizacji nowej nekropolii i zakupem ziemi odwlekły w czasie jej otwarcie. Dopiero 5 sierpnia 1892 roku władze gubernialne wyraziły zgodę na lokalizację cmentarza, co 4 września tegoż roku zatwierdził Generał-Gubernator. Pierwsze pochówki miały miejsce na przełomie 1892 i 1893 roku, czyli jeszcze przed wykonaniem prac ziemno-budowlanych, wytyczeniem dróg i rozmieszczeniem budynków, co nastąpiło w latach 1893-1896. W kwietniu 1898 roku został otwarty monumentalny dom przedpogrzebowy, będący fundacją Niny Konsztadt, wdowy po Hermanie, a zaprojektowany przez Adolfa Zeligsona. Okres pierwszej wojny światowej nekropolia przetrwała bez większego uszczerbku. Zdarzały się co prawda przypadki wypasu koni przez wojsko na terenie cmentarza, ale były to zdarzenia sporadyczne. Widoczne do dnia dzisiejszego są natomiast ślady na nagrobkach po odłamkach artyleryjskich - efekt działań wojennych. Trudniejszym okresem dla cmentarza był czas drugiej wojny światowej. Decyzją okupacyjnych władz niemieckich wycięto na opał wszystkie drzewa, ponadto zakazano stawiania murowanych nagrobków - zezwolono jedynie na niskie słupki cementowe lub znaczenie miejsca pochówku żelaznymi ramami łóżka. Teren nekropolii stał się także świadkiem masowych egzekucji. Okres powojenny nie przyniósł temu miejscu wiele dobrego; dewastacja domu służby cmentarnej, zajęcie pasa ziemi cmentarnej od strony południowo-zachodniej pod rozbudowę jezdni, akty wandalizmu, kradzieże płyt - oto czego doświadczyło to miejsce. Na szczęście proceder ten został przerwany. W 1980 r. nekropolię wpisano do rejestru zabytków. Cztery lata później powołano Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Łodzi. Od tego momentu trwają regularne prace porządkowe i konserwatorskie na terenie całego cmentarza. Łódzki cmentarz na Bałutach jest największą obszarowo europejską nekropolią żydowską. Jej teren ma kształt wydłużonego nieregularnego wieloboku i jest przedzielony wewnętrznym murem na część wschodnią - z bramą główną i budynkami oraz zachodnią - miejsce pochówku zmarłych. Cmentarz ponadto został podzielony na osobne kwatery dla kobiet i mężczyzn, istnieje także teren choleryczny, pole dziecięce oraz pole gettowe. Jak na większości wielkomiejskich cmentarzy, także i tu obok tradycyjnych macew znajdziemy groby o różnych niezwykle wyszukanych formach, wznoszone w stylu antycznym, eklektycznym, secesyjnym. Nagrobki z przełomu XIX i XX wieku są dziełem zakładów kamieniarskich zarówno lokalnych, jak i zagranicznych m.in. weneckiej firmy Andrea Salviatiego (np. mauzoleum Poznańskich). Budulec nie zawsze pochodził z rodzimych terenów, na przykład grób Marcusa Silbersteina został zbudowany ze specjalnie sprowadzonego z Włoch marmuru kararyjskiego, kamień importowano również z Czech, Węgier i Szwecji. Zwykłe macewy wykonywano masowo jako półfabrykaty i w zależności od zamówienia zaopatrywano je w napis i określone symbole, ozdobniki. Niekiedy występowały pewne problemy z owymi napisami, dlatego w lutym 1897 r. Bożniczy Dozór wystosował do kamieniarzy następujące pismo: "Przy wyjednaniu zezwolenia stawiania pomników na cmentarzu tutejszym, Dozór Bożniczy zauważył, że często napisy na nagrobkach są pisane nieortograficznie i nielogicznie. Dla zapobiegania podobnym nieporządkom ma honor zawiadomić W. Pana, że w przyszłości rysunek jak również napis na pomniku powinien być przez Pana przedłożony do zatwierdzenia Dozorowi Bożniczemu zaraz po przyjęciu obstalunku (...)". |
|||
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Sztuka sepulkralna łódzkiej nekropolii jest bardzo bogata i niemożliwym jest opisanie jej w zaledwie kilku zdaniach. Znajdziemy tu motywy sztuki romańskiej, gotyckiej, renesansowej, a przede wszystkim barokowej i antycznej. Wśród form nagrobnych dostrzec można grobowce rodzinne, mauzolea, obeliski, sarkofagi, ohele oraz różnorodne macewy. Bogactwo form, finezja wykonania, artyzm, nieszablonowe rozwiązania, szlachetność budulca sprawiają, iż to miejsce spoczynku zapiera dech w piersi. Nekropolia w Łodzi jest miejscem ostatniego spoczynku wielu znanych i zasłużonych dla miasta i kraju osób. Znajdują się tu grobowce łódzkich przemysłowców m.in. Barcińskich, Jarocińskich, Katsenbergów, Kohnów, Prussaków, Rosenblattów, Silbersteinów, Stillerów. Spoczywają tu także: Cmentarz jest czynny od niedzieli do piątku (z wyjątkiem świąt żydowskich), w okresie od 1 kwietnia do 1 listopada: w godzinach 9.00- 17.00 (w piątki do zmierzchu); od 2 listopada do 31 marca: w godzinach 09.00-15.00. Wejście na cmentarz znajduje się od strony ul. Zmiennej. Turyści proszeni są o wykupienie biletów w cenie 6 zł (opłata nie jest pobierana od odwiedzających groby krewnych i bliskich). Na terenie cmentarza mężczyźni powinni nosić nakrycie głowy. Na wykonywanie zdjęć konieczne jest wcześniejsze uzyskanie zgody Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi ( www.jewishlodz.org.pl ). Spis pochowanych osób znajduje się w siedzibie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi oraz w Fundacji Monumentum Iudaicum Lodzense (91-416 Łódź, ul. Pomorska 18 tel./fax 42 639 72 33, http://www.jewishlodzcemetery.org ) tekst: Małgorzata Frąckowiak, Artur Cyruk |
|||
Cmentarz żydowski w Łodzi jest - po cmentarzu warszawskim - drugim najwiekszym w Polsce skupiskiem grobów cadyków. Poniżej zamieszczamy zdjęcia wybranych grobów cadyków i rabinów. |
|
 |
Groby Eliasza Chaima Majzla, rabina Łodzi, jego synów Mosze i Szmuela oraz Gabriela Segala i Joszuy Jehudy Cwi |
 |
Ohel Mosze Eliasza Halperna, podrabina w Łodzi, posła na Sejm |
 |
Ohel Aszera Anszela Gotszala syna Ruwena, cadyka z dynastii radoszyckiej oraz jego syna Jezechiela Gotszala |
 |
Ohel Jeszaji Szapiro syna Jakowa Icchaka, cadyka z dynastii kozienickiej, rezydującego w Błędowie i Łodzi, oraz jego syna Szmuela Pinchasa Szapiro |
 |
Ohel Natana Dawida syna Pinchasa Rabinowicza, wnuka Świętego Żyda Jakowa Icchaka z Przysuchy, cadyka z Końskich |
 |
Ohel Eliezera Dawida syna Hilela Finklera, wnuka Dow Bera z Radoszyc, cadyka z dynastii radoszyckiej |
 |
Macewa Elimelecha syna Awrahama Icchaka Weissbluma, cadyka ze Staszowa, potomka Elimelecha z Leżajska |
 |
Ohel Meira Bornsteina syna Zewa Nachuma, cadyka z dynastii sochaczewskiej oraz członków jego rodziny: Icchaka Menachema syna Zalmana Bornsteina, wnuka Zewa Nachuma z Białej; Meira syna Aharona Bornsteina, Szmuela syna Barucha Bornsteina. |
 |
Ohel Emanuela Weltfrieda syna Awrahama Mosze z Rozprzy, cadyka z dynastii przedborskiej, rezydującego w Pabianicach i Łodzi |
| Cmentarz żydowski w Łodzi w obiektywie Joanny Chmieleckiej - www.altacarya.com | |||
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
| Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Łodzi i ich nekropoliach. Czekamy też na relacje osób, które pamiętają te cmentarze z okresu przed II wojną światową. |
|||
 |
|||
| Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|||
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |