Cmentarz żydowski w Leżajsku założono na wzniesieniu na południowym skraju miasta, przy obecnej ul. Górnej. Cmentarz istniał na pewno już w pierwszej połowie XVII w. Po raz pierwszy został wzmiankowany w przywileju Władysława IV Wazy z 1635 r., w którym zapisano m. in.: „"Zachowujemy pomienione Żydy przy spokojnym używaniu [bóżnicy] z gruntami do niej należ±cymi, z kierchowem, jako z dawna już także z wolnoś¶ci± od podatku"”. Cmentarz – „- "okopisko stare i teraz nieco przykupione" -” – wymieniono także w przywileju Jana III Sobieskiego z 1682 r.

W czasie II wojny ¶wiatowej cmentarz został zniszczony. Legenda głosi, że Niemcy, rozkopawszy grób cadyka, znaleĽli jego zwłoki w idealnym stanie, a ich samych wkrótce potem dopadły choroby i cierpienia. Do dewastacji cmentarza przyczynili się także niektórzy mieszkańcy Leżajska.

Po wojnie przez wiele lat trwała restauracja nekropolii, prowadzona między innymi przez Borucha Safira, rabina Friedmana, rabina Mendla Reichberga, Fundację Rodziny Nissenbaumów, a ostatnio Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. W 1962 r. wzniesiono nowy ohel, w 1988 r. Fundacja Rodziny Nissenbaumów wykonała ogrodzenie cmentarza i rozbudowała ohel. Na cmentarz stopniowo przewożone s± nagrobki, odnajdywane w różnych punktach miasta. W 2007 r. na tyłach cmentarza wybudowano mur, do którego przytwierdzono kilkadziesi±t odnalezionych macew.

Ohel składa się z trzech czę¶ci. Sale boczne mieszcz± sale modlitewne, oddzielne dla mężczyzn oraz kobiet. W ¶rodkowej czę¶ci znajduje się okratowany grobowiec Elimelecha z Leżajska. W jego wnętrzu umieszczono macewę z epitafium w języku hebrajskim: "Tu pochowany nasz pan i mistrz, pan bogobojny, pan Elimelech syn Elazara Lipmana, autor księgi Łagodno¶ć Elimelecha. Odszedł 21 adar roku 547. Niech dusza jego będzie zwi±zana w wieniec życia wiecznego".

Do ¶ciany za grobowcem przytwierdzono drug± tablicę epitafijn± Elimelecha z Leżajska oraz mniejsze tabliczki, upamiętniaj±ce:
- Eliezera syna Elimelecha, zmarłego w dn. 26 lutego 1813 r. (26 adar 5573 r.) cadyka w Chmielniku, autora księgi Orach le-Cadik,
- Elazara Lipy syna Elimelecha, zmarłego w dn. 14 lipca 1806 r. (28 tamuz 5866 r.) cadyka w Leżajsku,
- Menachema Isachara syna Elazara , zmarłego w dn. 5 lutego 1814 r. (17 tamuz 5574), pochowanego w Przeworsku,
- Naftalego syna Elazara, zmarłego w dn. 7 listopada 1844 r. (25 cheszwan 5605 r.) cadyka w Leżajsku,
- Natana Ezechiela syna Cwi Hirsza, zięcia Elimelecha z Leżajska,
- Izraela, zięcia Elimelecha z Leżajska.

O ¶cianę boczn± oparto macewę Elazara syna Elimelecha. Jest to najstarszy w Polsce oryginalny nagrobek cadyka.

Kilka słów należy po¶więcić osobom opiekuj±cym się tym miejscem. Przez niemal 30 lat stróżem cmentarza była Janina Ordyczyńska. Od czasu odbudowania ohelu w 1962 r. przechowywała klucz do wej¶cia, sprz±tała i dbała o cmentarz. Zmarła w dniu 13 sierpnia 1990 r., otwieraj±c ohel pielgrzymom. Niektórzy do dzi¶ mówi±, że sam cadyk wzi±ł j± do nieba. Potem przez lata klucz do ohelu znajdował się w rękach jej córki, Krystyny Kiersnowskiej, która zmarła w 2006 r. na zawał serca w wyniku kłótni z natarczywym pielgrzymem. Rzeszowski dziennik "Nowiny" tak opisał te tragiczne zaj¶cia: "W poniedziałek wczesnym popołudniem na leżajski kirkut przyjechała grupa pielgrzymów z Nowego Jorku. Przewodnik przyszedł do domu Krystyny Kiersnowskiej, która miała klucze do ohelu ¶wi±tobliwego cadyka Elimelecha. "Zachowywał się agresywnie - opowiada Aleksander Kiersnowski, m±ż zmarłej. - Zamiast zapukać, zacz±ł gwałtownie dobijać się do drzwi i do okna. Nie wystarczyła mu moja informacja, że żona już idzie z kluczem. Chciał wtargn±ć do naszego mieszkania, lecz go wypchn±łem. Wtedy zbił okno i zacz±ł szamotać się z żon±, która w pewnym momencie runęła na ziemię". (...) Krystyna Kiersnowska zmarła w karetce, w drodze do szpitala".

Obecnie obiekt znajduje się pod opiek± Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Chęć wej¶cia na cmentarz należy uzgodnić telefonicznie pod numerem 604 536 914. Za wstęp na cmentarz pobierana jest niewielka opłata.

tekst: K. Bielawski