Historia Żydów w Lesznie (w języku jidysz - Lisa) sięga drugiej połowy XVI wieku. Uzyskawszy od Andrzeja Leszczyńskiego, dawnego wła¶ciciela, pozwolenie na osiedlenie się, stopniowo zdominowali oni życie ekonomiczne miasta. W 1626 roku Rafał V i Bogusław Leszczyńscy nadali Żydom w Lesznie specjalny przywilej reguluj±cy stosunki pomiędzy gmin± żydowsk±, a władzami miejskimi i wła¶cicielami grodu. Na mocy tego przywileju, Żydzi otrzymali do zasiedlenia odrębn± dzielnicę w pobliżu siedziby Leszczyńskich oraz pozwolenie na budowę pierwszej synagogi i założenie cmentarza.

Szybki rozwój gminy żydowskiej spowodował, że stała się ona jedn± z największych w Rzeczypospolitej. Wyróżniała się ona na polu działalno¶ci gospodarczej oraz kulturalnej. Szerokie kontakty handlowe sięgały Turcji, Persji, Chin i Rosji. Leszczyńscy Żydzi opanowali ponadto najważniejsze targi ¶rodkowoeuropejskie: Lipsk i Frankfurt, a także Jarosław i Brody. Liczni uczeni wywodz±cy się z Leszna piastowali urzędy rabinów we Włoszech, Anglii, Niderlandach, Niemczech i Francji. Wielk± sław± cieszyła się leszczyńska jesziwa - szkoła rabinów, skupiaj±ca setki studentów z Polski, Prus, Czech i Moraw.

W wieku XVIII Żydzi leszczyńscy przejęli zwierzchnictwo nad ziemstwem wielkopolskim, dystansuj±c największe wówczas gminy; w Kaliszu, Poznaniu i Krotoszynie. Od 1714 do 1764 roku miejscowy kahał reprezentował wielkopolskich Żydów na posiedzeniach Sejmu Czterech Ziem - Waad Arba Arcot - najwyższego żydowskiego organu władzy w Polsce.

Upadek Państwa Polskiego u schyłku XVIII wieku i zmiana przynależno¶ci administracyjnej spowodowały zachwianie się dotychczasowych podstaw życia Żydów w Lesznie. Odmienno¶ć warunków politycznych i gospodarczych oraz postępuj±cy odpływ ludno¶ci w XIX wieku, pogłębiły rozmiary spadku pozycji i znaczenia gminy. W pocz±tkach XX wieku liczyła ona zaledwie kilkaset osób, by zmniejszyć swój stan do niespełna dwustu w okresie istnienia II Rzeczypospolitej.

Przez wiele lat nierozwi±zanym problemem była sprawa leszczyńskiej synagogi. Obiekt ten uznawany jest za najstarsz± zachowan± bożnicę na terenie Wielkopolski. Znaczenie ¶wi±tyni zwi±zane jest nie tylko z jej wiekiem, lecz wynika ono przede wszystkim z faktu, że była to główna synagoga najważniejszej gminy żydowskiej w Wielkopolsce w XVIII i I poł. XIX w. Leszno stało się wówczas centrum gmin żydowskich w Wielkopolsce, odbieraj±c prymat pierwszeństwa podupadaj±cej gminie poznańskiej. Przejawiało się to m.in. w uzależnieniu od kahału leszczyńskiego trzydziestu sze¶ciu żydowskich gmin wielkopolskich, zarówno pod względem finansowym, jak i organizacyjnym.

Historia pod wieloma względami okazała się łaskawa dla leszczyńskiej synagogi. Gdy w XIX w. nagminnie rozbierano stare żydowskie bożnice, zastępuj±c je nowymi budynkami, leszczyńska synagoga ocalała, ze względu na dobry stan techniczny. W 1905 r. zakończono przebudowę ¶wi±tyni i w tej postaci obiekt przetrwał okres II wojny ¶wiatowej, a także kolejne pięćdziesi±t lat czekaj±c cierpliwie na adaptację. Synagoga w Lesznie została wpisana do rejestru zabytków dopiero w 1991 r. W ten sposób ten wyj±tkowy w skali całej Wielkopolski obiekt zyskał - wówczas tylko na papierze - należny mu szacunek.

W 1993 r. rozpoczęto remont obiektu, chc±c przystosować go na cele muzealne. Wydano na to blisko dwa miliony złotych, wykonuj±c większo¶ć prac remontowych. W 1999 roku remont został wstrzymany. Powodem były roszczenia własno¶ciowe Zarz±du Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu, zgłoszone na podstawie nowych przepisów uwłaszczeniowych z 1997 roku. Przez kilka lat trwał spór o to, kto ma być wła¶cicielem synagogi. Ostatecznie Sejmik Województwa Wielkopolskiego zdecydował o wypłaceniu odszkodowania gminie żydowskiej, która zrzekła się prawa własno¶ci do obiektu.

Radni Sejmiku Województwa Wielkopolskiego 28 listopada 2004 roku zdecydowali o przyznaniu pieniędzy na dokończenie remontu synagogi. Fundusze miały zostać wykorzystane do końca czerwca 2005 r. Opracowanie nowej dokumentacji, uzyskanie niezbędnych pozwoleń i przeprowadzenie procedury przetargowej spowodowały, że termin dokończenia remontu synagogi został przesunięty. Na rok 2006 w budżecie województwa przeznaczono kwotę 550 000 zł. na kontynuację prac adaptacyjnych synagogi oraz zakup tzw. pierwszego wyposażenia po modernizacji i adaptacji budynku synagogi. W ten sposób samorz±d województwa wielkopolskiego docenił leszczyńsk± placówkę muzealn±, która jest istotn± instytucj± rozpowszechniania kultury wyższej.

Zaangażowanie władz województwa w to przedsięwzięcie zarówno merytoryczne jak i finansowe doprowadzi do pomy¶lnego zakończenia remontu leszczyńskiej synagogi. To z kolei otworzy nowy etap w życiu kulturalnym i społecznym miasta Leszna. Będ±c administracyjnie czę¶ci± Muzeum Okręgowego w Lesznie synagoga daje możliwo¶ć lepszego eksponowania zbiorów podczas wystaw czasowych, a także pozwala z powodzeniem sprowadzać interesuj±ce ekspozycje z całego kraju.

Synagoga stanowi atrakcję w skali Wielkopolski. Dokonana w skali całego kraju waloryzacja synagog dała leszczyńskiemu obiektowi 11 pkt na 12 możliwych do zdobycia. Synagogę w Lesznie wyprzedziły tylko trzy podobne obiekty w kraju - w Tykocinie, Łęcznej oraz Krakowie. Na uwagę zasługuje również fakt, że nie zmieniaj±c bryły zewnętrznej obiektu udało się zaadaptować przestrzeń służ±c± pierwotnie celom sakralnym na cele zwi±zane z dzałalno¶ci± muzealn± i wystawiennicz±.

Spraw± warta podkre¶lenia jest także fakt, że remont przeprowadzany na przestrzeni ostatnich lat miał na celu nie tyle rewaloryzację obiektu, lecz przede wszystkim dostosowanie go potrzeb współczesnego użytkownika. Struktura obiektu została zachowana, a jego funkcje zostały rozszerzone tak, by mógł on być wł±czony praktycznie w każde wydarzenie kulturalne Leszna oraz całego regionu. Przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych zaplecze techniczne, jakim dysponuje synagoga, sala koncertowa oraz pomniejsze pomieszczenia znajduj±ce się w obiekcie można z powodzeniem wykorzystać w celu organizowania imprez o zróżnicowanym charakterze poczynaj±c od koncertów, na konferencjach, wystawach, targach wydawniczych oraz pomniejszych szkoleniach kończ±c. Umiejscowienie obiektu w ramach leszczyńskiej starówki jest dodatkowym atutem, którego nie posiadaj± inne obiekty kulturalne w mie¶cie. Po wyremontowaniu elewacji zewnętrznej, synagoga stała się niew±tpliwie najbardziej reprezentacyjnym budynkiem leszczyńskiej Starówki.

Należy również wspomnieć o coraz bardziej popularnej tzw. turystyce sentymentalnej. Atrakcyjne obiekty kultury materialnej zwi±zane z działalno¶ci± gminy żydowskiej na tym terenie maj± szanse przyci±gn±ć osoby zainteresowane judaikami. W tym aspekcie sprawy po raz kolejny na znaczeniu zyskuje leszczyńska synagoga. Wraz z innymi budynkami spełniaj±cymi ongi¶ ważne funkcje dla miejscowej społeczno¶ci żydowskiej - budynek domu modlitwy przy ul. ¦redniej, budynek Powszechnej Szkoły Żydowskiej przy al. Z. Krasińskiego oraz dom przedpogrzebowy przy al. Jana Pawła II - wyznacza interesuj±cy szlak turystyki historycznej.

tekst & zdjęcia: Andrzej PrzewoĽny
Więcej zdjęć tego Autora znajdziesz na stronie www.andi.art.pl
Wykorzystano materiały Muzeum Okręgowego w Lesznie

Zapraszamy też do odwiedzenia witryny internetowej synagogi w Lesznie

Wiele informacji o historii Żydów w Lesznie znajdziesz w opracowaniach p. Dariusza Czwojdraka:
Synagogi i szkoły żydowskie
Rabinat w Lesznie