Cmentarz położony jest za synagog±, przy ul. Słowackiego. W±skie schody wiod± stromo pod górę. Wła¶nie w tym miejscu, na zboczu zalesionego wzgórza znajduje się najstarsza czę¶ć nekropolii, z nagrobkami pochodz±cymi z pierwszej połowy XVI wieku. S± to płyty wykonane z miejscowego piaskowca, pozbawione zdobień, z inskrypcjami o prostej, archaicznej w swym kroju czcionce. Czas i oddziaływanie czynników atmosferycznych sprawiły, że nagrobki w zdecydowanej większo¶ci nie znajduj± się na swych wła¶ciwych miejscach. Po lewej stronie ¶cieżki widoczny jest stoj±cy nieco skosem blok piaskowca, rozszerzaj±cy się ku górze. Jest to najstarsza zachowana macewa na cmentarzu w Lesku. Wykuty w niej hebrajski napis głosi: "Tu pochowany m±ż, boj±cy się Boga, Eliezer syn Meszulama (pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona), we wtorek 9 dnia miesi±ca tiszri 309 roku według krótkiej rachuby" (Ľródło tłumaczenia: A. Trzciński, M. Wodziński "Cmentarz żydowski w Lesku" ).

Na szczycie wzgórza odnajdziemy młodsz± czę¶ć nekropolii, wykorzystywan± jako miejsce grzebalne od XVIII w. do XX wieku. Największ± grupę - około tysi±ca czterystu - zachowanych nagrobków tworz± macewy z XIX wieku. Mimo zniszczeń z okresu II wojny ¶wiatowej, wyraĽnie widoczny jest rzędowy układ grobów. W zwieńczeniach macew wyrzeĽbiono charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej zdobienia, przedstawiaj±ce między innymi: korony, ¶wieczniki, ptaki, jelenie, lwy, dzbany i misy. Uwagę zwraca zadaszony nagrobek z dwiema płytami. Jest to grób zmarłego w dniu 9 paĽdziernika 1803 r. Menachema Mendla Horowica, rabina i cadyka z Rozwadowa i Leska, ojca znanego cadyka Naftalego Cwi Horowica z Ropczyc. Napis na jego macewie głosi: "Tu spoczywa ¶więty rabin Menachem Mendel (oby jego zasługi były dla nas ochron±), ojciec ¶więtego rabina Naftalego Cwi z Ropczyc (oby jego zasługi były dla nas ochron±), powołany do niebiańskiej jesziwy w dniu ¶więta Simchat Tora 23 Tiszri 5564. Niech jego dusza zwi±zana będzie w węĽle życia wiecznego. W otoczeniu jego grobu pochowani s± jego ojciec, r. Jaakow i jego syn r. Szmuel Szmelka, i jego wnukowie r. Menachem Mendel syn r. Szmuela Szmelki i r. Menachem Mendel syn r. Abrahama Chaima" (tłum. Wojciech Tworek).

Podczas II wojny ¶wiatowej cmentarz był miejscem egzekucji wielu Żydów. Tu rozstrzelano grupę około stu osób, starców i chorych, pozostałych w mie¶cie po likwidacji getta w Lesku. PóĽniej dokonywano tu doraĽnych egzekucji Żydów, ukrywaj±cych się w okolicach Leska. Wspomnieniem tych tragicznych wydarzeń s± symboliczne groby ofiar Holocaustu.

W 1969 roku nekropolia została wpisana do rejestru zabytków. W latach osiemdziesi±tych i dziewięćdziesi±tych minionego stulecia, cmentarz w Lesku był przedmiotem badań Andrzeja Trzcińskiego i Pawła Synowskiego z Uniwersytetu Marii-Curie Skłodowskiej i Marcina Wodzińskiego z Uniwersytetu Wrocławskiego. W wyniku ich zaangażowania wydana została ksi±żka zatytułowana "Cmentarz żydowski w Lesku", zawieraj±ca inwentaryzację nagrobków pochodz±cych z XVI i XVII w. W 2010 r. opublikowana została druga czę¶ć, obejmuj±ca macewy z XVIII w.

Dzięki wysiłkom między innymi Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego czy młodzieży z programu "Antyschematy", od pewnego czasu na terenie nekropolii prowadzone s± prace porz±dkowe.

Od 2012 r. wstęp na cmentarz jest płatny (6 zł od osoby). Chęć odwiedzenia cmentarza należy uzgodnić wcze¶niej z osob± udostępniaj±c± klucz do bramy (tel. 13 469 81 08 lub 695 652 364).

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
Bibliografia:
A. Trzciński, M. Wodziński "Cmentarz żydowski w Lesku"
A. Potocki "Żydzi w Podkarpackiem"
Polecamy lekturę broszury " Lesko - szlak chasydzki "
dostępnej na stronie www.fodz.pl
Lokalizacja cmentarza wg GPS: N 49° 28.219' E 022° 20.015'