Łęczna - obok Tykocina, Włodawy czy Chęcin - jest jednym z tych niewielkich polskich miasteczek, których nie powinny omijać osoby interesuj±ce się zabytkami kultury judaistycznej. W mie¶cie zachowała się póĽnorenesansowa synagoga z 1648 r. z oryginaln± bim± oraz szaf± ołtarzow±. Gmach synagogi został odbudowany, a w jej wnętrzu urz±dzono muzeum z bogat± wystaw± judaików. Adam Dylewski w swym przewodniku zatytułowanym "¦ladami Żydów Polskich" tak opisuje muzeum w Łęcznej: "Układ ekspozycji opiera się na żydowskim cyklu obrzędowym - od Nowego Roku (1 Tiszri, wrzesień-paĽdziernik), przez Jom Kipur, Sukot, Chanukę aż po Purim i Pesach. S± tu przedmioty rytualne (naczynia do rytualnego obmywania r±k, ¶wieczniki szabasowe, pucharki kiduszowe, naczynia na etrog - owoc cytrusowy, lampki chanukowe, talerze i kufelki sederowe), elementy stroju (m.in. tałes z Kiszyniowa, dar potomka znanej łęczyńskiej rodziny Geldmanów). Mocnym punktem wystawy jest niezwykle oryginalna czę¶ć dotycz±ca życia codziennego. S± tu m.in. miedziane naczynia, tabakierki, zaproszenia na ¶lub, wizytówki, a nawet autentyczne butelki po słynnej pesachówce Haberfelda z O¶więcimia. Zupełnym unikatem w polskich ekspozycjach judaistycznych jest oryginalny strój Żydówki z Ostrowca ¦więtokrzyskiego, składaj±cy się z serdaczka i spódnicy". W muzeum mieszcz± się również inne wystawy: "Archeologia Ziemi Łęczyńskiej. Prahistoria. ¦redniowiecze. Nowożytno¶ć", "530 lat miasta Łęczna. ¦lady przeszło¶ci" oraz "Od węgla do epoki lodowej. Skały, ro¶liny i zwierzęta Lubelszczyzny". Muzeum można zwiedzać od ¶rody do niedzieli w godzinach od 9.00 do 16.00.

Pierwsze udokumentowane wzmianki o społeczno¶ci żydowskiej w Łęcznej (w języku jidysz:- Lenczni) pochodz± z 1501 r., a miejscowy kahał powstał już w pierwszej połowie XVI wieku. W kolejnym stuleciu w mie¶cie odbywały się obrady Sejmu Czterech Ziem (Waad Arba Aracot), stanowi±cego centraln± reprezentację gmin żydowskich. W 1857 r. w Łęcznej żyło 1.679 osób wyznania mojżeszowego, co stanowiło 64,3% wszystkich mieszkańców. Miejscowo¶ć była silnym o¶rodkiem chasydyzmu - przez lata miał tu swój dwór cadyk Szlomo Jehuda Lejb Łęczner.

Podczas II wojny ¶wiatowej nazi¶ci utworzyli w mie¶cie getto i obóz pracy przymusowej, w których zamknięto Żydów z Łęcznej oraz Czech i Słowacji. Mieszkańcy getta znaleĽli ¶mierć w Sobiborze oraz Trawnikach. Około tysi±ca Żydów rozstrzelano w masowych egzekucjach na terenie miasta.

Cmentarz żydowski w Łęcznej znajduje się przy ul. Pasternik i zajmuje prostok±tn± działkę o powierzchni około 1 ha. Nieznana jest data jego założenia. Prawdopodobnie cmentarz powstał już w XVI w. Po raz pierwszy istnienie nekropolii zostało wzmiankowane w 1639 r., kiedy: "Woyciechowa Kucharzowa przedała ogród w tyle kierkutu". W dokumentach archiwalnych udało się odnaleĽć zapisy dotycz±ce cmentarza z lat 1773, 1805. W 1819 r. w raporcie Dozorcy miast zapisano, iż: "plac do pochowania żydów [znajduje się] w zgniłej dolinie obok mieszkalnych budynków", jednocze¶nie wnioskuj±c o: "chowanie trupów równie chrze¶cijan jako żydowskich" poza obszarem zabudowanym. Nie wiadomo, czy istniej±cy dzi¶ w Łęcznej cmentarz żydowski był jedynym miejscem pochówku wyznawców judaizmu. Pomimo różnych przypuszczeń, brak szczegółowych danych nie pozwala na jednoznaczne stwierdzenie, że wcze¶niej w mie¶cie funkcjonowała starsza nekropolia, a po zaleceniach z 1819 r. gmina żydowska została zobligowana do zorganizowania nowego cmentarza. Obecna lokalizacja cmentarza znajduje potwierdzenie w dokumentach z 1846 r., jednak różne fakty - między innymi dokupienie gruntu w połowie XIX w. oraz pochówek zmarłego w 1843 r. cadyka Szlomo Jehudy Lejba - potwierdzaj±, że cmentarz istniał już wcze¶niej. W 1858 r. gmina żydowska podjęła decyzję o ogrodzeniu cmentarza oraz wzniesieniu domu dla stróża i komórki na narzędzia.

W latach trzydziestych XX w. cmentarz był otoczony z trzech stron ceglanym murem, z prowizorycznym ogrodzeniem od strony południowej. Wej¶cie znajdowało się w połowie wschodniego boku. Na terenie cmentarza rosły pojedyncze drzewa. Na cmentarzu stało nie mniej niż kilkaset nagrobków, ustawionych w układzie rzędowym i wykonanych z piaskowca, betonu, granitu i drewna. W północnej czę¶ci wzniesiono jeden lub dwa ohele.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu próbowali ukrywać się Żydzi. Tu również nazi¶ci przeprowadzali doraĽne egzekucje. Dokonywano tu także pochówków osób zmarłych lub zabitych na terenie miasta.

Po zakończeniu wojny cmentarz uległ niemal całkowitej dewastacji. Praktycznie wszystkie macewy zostały skradzione i wykorzystane do różnych celów, między innymi jako materiał budowlany i tarcze szlifierskie. Rozebrano także mur. W latach sze¶ćdziesi±tych od strony ul. Pasternik pojawiło się nowe ogrodzenie, jednak i ono wkrótce zostało zniszczone. Skrajne czę¶ci cmentarza zostały zabudowane i wykorzystane jako droga.

Pocz±wszy od 1984 r. członkowie Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łęczńskiej podejmowali starania o powstrzymanie dewastacji i odzyskanie przynajmniej czę¶ci nagrobków. W latach dziewięćdziesi±tych w działania te zaangażowała się dyrektor miejscowego Muzeum, Ewa Le¶niewska. Udało się odnaleĽć kilkadziesi±t macew w różnym stanie zachowania i umie¶cić je na skwerze obok synagogi. W 2007 r. podczas prac porz±dkowych na posesji przy ul. ¦redniej odnaleziono kolejn± macewę, upamiętniaj±c± Icchaka syna Jehoszuy Ha-Lewi, zmarłego w 1831 lub 1832 r. Również ten nagrobek trafił do Muzeum w Łęcznej.

W 2005 r. dzięki finansom zebranym przez rabina Izraela Meira Gabaja z izraelskiej organizacji "Ohalei Tzadikim" został odbudowany ohel cadyka Szlomo Jehudy Lejba z Łęcznej. W jego wnętrzu wzniesiono nagrobek sarkofagowy, a na wewnętrznej ¶cianie umieszczono tablicę epitafijn±.

Cmentarz podlega formalnie Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Od 2012 r. bezpo¶redni± opiekę nad nim sprawuje Stowarzyszenie "Tęcza", które przeprowadza prace porz±dkowe, polegaj±ce na usuwaniu ¶mieci i wykaszaniu zaro¶li. Stowarzyszenie "Tęcza" apeluje o wsparcie finansowe na rzecz restauracji nekropolii. Darowizny - także w postaci 1% podatku dochodowego - można wpłacać na konto: 83 8693 0006 2004 3000 3839 0001, Stowarzyszenie Tęcza, Kopina 16, 21-070 Cyców, KRS 0000312714.

Osoby pragn±ce wej¶ć do ohelu, proszone s± o wcze¶niejszy kontakt telefoniczny: 696 638 037.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
Bibliografia: P. Sygowski, Cmentarz żydowski w Łęcznej, [w:] Merkuriusz Łęczyński, nr. 10, 1997 r.