Jak podaje "Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust", pocz±tki osadnictwa żydowskiego w Łaskarzewie przypadaj± na koniec XVIII wieku. W 1857 roku w miejscowo¶ci żyło 158 wyznawców judaizmu, do końca stulecia ich liczba wzrosła do 1258 osób, co stanowiło około 44 procent wszystkich mieszkańców. W XIX wieku dzięki działalno¶ci żydowskich rzemie¶lników miasto stało się ważnym o¶rodkiem krawiectwa. Stan ten trwał do czasu pierwszej wojny ¶wiatowej. W 1893 roku staraniem gminy żydowskiej w Łaskarzewie wzniesiono synagogę. W okresie międzywojennym w mie¶cie były aktywne liczne żydowskie organizacje społeczno-polityczne, między innymi ugrupowania syjonistyczne, Bund czy Agudat Israel.

Przed wybuchem drugiej wojny ¶wiatowej w Łaskarzewie mieszkało około półtora tysi±ca osób pochodzenia żydowskiego. Po zajęciu miasta przez wojska niemieckie rozstrzelano grupę Żydów walcz±cych w obronie miasta. W dniu 21 listopada 1939 r. dokonano egzekucji kolejnych 27 Żydów. Okupant powołał do życia Radę Żydowsk± (Judenrat), narzucaj±c jednocze¶nie na Żydów obowi±zek ¶wiadczenia pracy przymusowej. Jesieni± 1940 roku utworzono getto, w którym przetrzymywano Żydów z Łaskarzewa oraz innych pobliskich miejscowo¶ci. Likwidacja getta rozpoczęła się w dniu 30 wrze¶nia 1942 roku. W jej pierwszym etapie wywieziono do obozu w Treblince grupę około 400 osób. Wielu Żydów zginęło na terenie miasta. W archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie przechowywane s± wspomnienia urodzonej w 1925 roku Estery Waldman, mieszkanki Łaskarzewa. Ten chaotyczny w swej formie dokument jest przerażaj±cym zapisem gehenny miejscowej ludno¶ci żydowskiej, widzianej oczami młodej dziewczyny: "Getto w Łaskarzewie w paĽdzierniku 1940 r. - 1.500 osób. Boję się "wysiedlenia". Burmistrz miasta - rzekomo szwagier Franka - przyrzeka nie dopu¶cić do wysiedlenia, za co Żydzi płac±. Często też bierze zakładników, których za pieni±dze zwalnia. Z cegieł, kamieni własnych, niszczonych przez Niemców domów buduj± Żydzi szosę Łaskarzew-Sobolew, za co "na pewno" zostan± w Łaskarzewie. I za t± robotę płac± staro¶cie. Z okolicznych miasteczek - Parysów, Sobieni - dochodz± wie¶ci, że grozi wysiedlenie do "wagonów" (¶mierć). (.....) Około 900 ze starym rabinem na czele ucieka w las. Pozostałych odesłano do Treblinki - 30 IX 1942. Gestapowcy ogłaszaj±, że tworz± drugie getto w mie¶cie. Żydzi wracaj± z lasów (zbliża się zima, głód, nędza). Po 6 tygodniach [nieczytelne] i tych Żydów do Treblinki. Z wagonów wyskakuje około 100 osób. Niektórym koła wagonów odcinaj± ręce lub nogi. Dziewczyna, której koło wagonu odcięło jedn± rękę, chwyta drug± ręk± za karabin milicjanta, który chce j± zastrzelić. Milicjant zabija j± wystrzałem z rewolweru. Tych, którym udało się uciec do lasu, denuncjuj± i gestapo zabija ich". Przytoczmy też zeznania pochodz±cego z Łaskarzewa Marcina Zowczaka: "Kiedy rozpoczęła się likwidacja getta, miasto zostało otoczone. Widziałem Niemców strzelaj±cych do Żydów, którzy próbowali uciekać przez pola do pobliskiego lasu. Widziałem, jak padali, jeden po drugim. Po pewnym czasie, Niemcy otoczyli las, do którego zbiegła czę¶ć Żydów. Niemcy zaczęli wyci±gać Żydów z ich kryjówek. Na własne oczy widziałem jak Niemcy prowadz± kolumnę kilkudziesięciu Żydów do pobliskiej strzelnicy. Pomiędzy nimi zauważyłem mał± dziewczynkę trzymaj±c± dłoń starego człowieka. Nagle dziewczynka potknęła się, poci±gaj±c za sob± starca. Jeden z Niemców natychmiast niemiłosiernie bić dziecko i starego mężczyznę, kopi±c ich bez końca. Widziałem, że czynił to z wielkim entuzjazmem. Żydzi zabrani na strzelnicę zostali rozstrzelani. Niemcy zmusili mieszkańców to podstawienia wozów, załadowania ciał i przewiezienia ich w ustronne miejsce, gdzie złożono je w zbiorowym grobie" (zeznanie w wersji anglojęzycznej zamieszczone na stronie internetowej Instytutu Yad Vashem).

Warto tu zaznaczyć ofiarn± postawę czę¶ci Polaków, którzy swym żydowskim s±siadom udzielali schronienia, nie bacz±c na groż±ce im niebezpieczeństwo. Nie obyło się przy tym bez ofiar - w listopadzie 1943 r. za ukrywanie Żydów Niemcy rozstrzelali pięciu Polaków.

Po zakończeniu wojny do miasta wróciło kilkunastu Żydów, którym dane było przeżyć mroczny czas zagłady. Wkrótce trzech z nich zostało zamordowanych. Po tym fakcie większo¶ć ocalałych łaskarzewskich Żydów opu¶ciło swój rodzinny sztetl.

Cmentarz żydowski w Łaskarzewie zlokalizowany jest około kilometra na północ od rynku, przy ul. Biskupa Łaskarza. Podczas II wojny ¶wiatowej nekropolia została zniszczona przez Niemców, a proces dewastacji trwał także po wyzwoleniu. Przez teren cmentarza przeprowadzono ulicę. Przez wiele lat wysiłki na rzecz restauracji cmentarza podejmował ocalały z Holocaustu pochodz±cy z Łaskarzewa Zygmunt Warszawer. Z jego inicjatywy na cmentarzu wzniesiono pomnik, po¶więcony Żydom z Łaskarzewa zamordowanym w latach Zagłady. W 1986 roku Rada Narodowa Miasta i Gminy w Łaskarzewie podjęła uchwałę o ogrodzeniu i uporz±dkowaniu terenu nekropolii.

Cmentarz otoczony jest niewysokim betonowym murem. Na lewym filarze bramy widnieje metalowa tablica z napisem: "Cmentarz żydowski w Łaskarzewie, założony w drugiej połowie XIX wieku, odbudowany przez władze [nieczytelne] m. Łaskarzewa. Cmentarz czynny dla celów grzebalnych". We wschodniej czę¶ci cmentarza, na wprost bramy znajduje się pomnik ofiar Holocaustu. Na kamiennym bloku umieszczono lastrykow± płytę z napisem o tre¶ci: "Aby moja głowa była wod±, a oczy Ľródłem łez. Będę płakał dniem i noc± nad poległymi mojego narodu. Jeremiasz 8/23. Izraelitom z Łaskarzewa i Sobolewa bestialsko zamordowanym w latach Zagłady 1939-1945. Wiekuisty pojmij t± straszliw± zbrodnię. Wieczna sława i wieczny pokój ¶więtym duszom. Ufundował Warszawer Zygmunt przy pomocy Franciszka Kopika".

Obok pomnika ustawiono kilka macew. Jak twierdzi Jan Jagielski z Żydowskiego Instytutu Historycznego, nagrobki te nie pochodz± z Łaskarzewa - zostały one przywiezione z innych okolicznych cmentarzy żydowskich - prawdopodobnie z Sobieni-Jezior - w celu stworzenia lapidarium. Ł±cznie na cmentarzu znajduje się siedem czę¶ciowo zachowanych macew oraz kilkana¶cie fragmentów potłuczonych płyt nagrobnych. S± to macewy o formie charakterystycznej dla przełomu XIX i XX wieku, wykonane z płyt piaskowcowych. Przytoczmy tu tłumaczenie fragmentu tre¶ci jednej z inskrypcji: "Umiłował studiowanie Tory i zasiadł w¶ród sprawiedliwych i zmarł w dobrej sławie nasz nauczyciel Natan Dawid syn naszego nauczyciela i pana Gedalii Aarona. Zmarł 5 [lub 8 - data nieczytelna] miesi±ca nisan roku 661 według małej rachuby" (tłum. Anna Kulpa, 5 lub 8 nisan (5)661 = 25 lub 28 marca 1901 roku).

Mimo wykonanej przed laty renowacji cmentarz ulega dalszej, postępuj±cej dewastacji. Teren jest za¶miecony, porastaj± go zaro¶la. Oderwano jedn± z tablic na pomniku ofiar Holocaustu. Znikła żelazna brama wej¶ciowa, a z ogrodzenia w kilku miejscach skradziono metalowe Gwiazdy Dawida. Tablica informacyjna przy wej¶ciu jest odrapana. Poż±dane byłyby przeprowadzane cyklicznie podstawowe prace porz±dkowe.

W Rynku, tuż przed budynkiem Urzędu Gminy ustawiono tablicę z map± miasta. Niestety, osoby wykonuj±ce plan nie uznały za konieczne zaznaczenia na nim miejsca pochówku dawnych żydowskich mieszkańców Łaskarzewa.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
współpraca: A. Kulpa, E. Nachmany-Gafni
Polecamy lekturę opracowania Michała Bożka "Losy ludno¶ci żydowskiej w Łaskarzewie
podczas II wojny ¶wiatowej"

Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji