Pierwsze wzmianki o osadnictwie żydowskim w Kutnie - a ¶ci¶lej o kutnowskich Żydach: Mojżeszu, Salomonie i Lewku - pochodz± z 1513 roku, choć z pewno¶ci± wyznawcy judaizmu mieszkali tu już wcze¶niej. W 1753 roku miasto zniszczył pożar, ogień strawił też dokumenty lokalnej gminy żydowskiej, dlatego też dzieje tej społeczno¶ci do połowy XVIII wieku nie s± dobrze udokumentowane. Wiadomo, że kutnowscy Żydzi prowadzili rozwinięt± działalno¶ć handlow±, docieraj±c nawet do Niemiec i Niderlandów. Znany badacz historii mazowieckich Żydów, Paweł Fijałkowski w swym opracowaniu zatytułowanym "Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim w XV - XVIII wieku" podaje, że "Żydzi z Sochaczewa, Mszczonowa, Kutna (...) handlowali przede wszystkim skórami zwierz±t hodowlanych i produktami pochodnymi, to jest: skórami krowimi, wołowymi, baranimi i cielęcymi oraz kożuchami, butami, juchtem i wojłokiem. Przedmiotem ich zainteresowania były również skóry zwierz±t dzikich: zajęcy, kun, lisów i tchorzy". Wielu z nich zajmowało się także rzemiosłem, między innymi krawiectwem i ku¶nierstwem. Dodatkowym Ľródłem utrzymania była hodowla koni i bydła. Według wzmiankowanego wcze¶niej P. Fijałkowskiego, w Kutnie 29% hodowanych zwierz±t należało do Żydów. W 1765 roku w Kutnie żyło 928 Żydów.

Wiek dziewiętnasty to okres burzliwego rozwoju społeczno¶ci kutnowskich Żydów. Sprzyjało temu między innymi wybudowanie linii kolejowej, któr± przewożono towary z fabryk Łodzi. W ci±gu tego stulecia liczebno¶ć Żydów w Kutnie uległa zwielokrotnieniu. O ile w 1800 roku w Kutnie żyło 1.376 Żydów - co stanowiło 70,2% wszystkich mieszkańców - to dane z 1908 roku wzmiankuj± już 8.978 żydowskich mieszkańców miasta. W XIX wieku w Kutnie powstało też wiele organizacji żydowskich. W tym czasie w mie¶cie zbudowano murowan± synagogę. Najsłynniejszym rabinem Kutna był Jehoszua Trunk, znany też pod nazwiskiem Star Szyja Trunk. W 1861 roku opu¶cił on Pułtusk, gdzie został oskarżony o niegospodarno¶ć i zaniedbywanie swych obowi±zków religijnych. Następnie ponad trzydzie¶ci lat spędził w Kutnie. Był autorem licznych responsów rabinicznych, znał na pamięć Biblię i Talmud. Z rodziny Trunków wywodził się znany amerykański historyk i pisarz Jechiel Jeszaja Trunk. Kutno było także o¶rodkiem studiów religijnych i Haskali, czyli żydowskiego o¶wiecenia.

Kutno to także rodzinne miasto Szaloma Asza - wybitnego żydowskiego dramaturga, prozaika i eseisty, tworz±cego w języku jidysz; autora między innymi "Boga zemsty", "Męża z Nazaretu", "Apostoła" i "Marii". Więcej informacji o tym popularnym pisarzu można znaleĽć w portalu Wikipedia. Od 1993 roku Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. S. Żeromskiego w Kutnie organizuje imprezy kulturalne po¶więcone Szalomowi Aszowi, jego imieniem nazwano też jedn± z ulic miasta.

Pocz±tek XX wieku przyniósł spadek liczby Żydów w Kutnie. Było to spowodowane działaniami wojennymi z lat 1914 - 1919, migracjami do Łodzi oraz Ameryki. Spis powszechny z 1921 roku odnotował w mie¶cie 6.784 osoby pochodzenia żydowskiego.

Po wybuchu II wojny ¶wiatowej Żydzi z Kutna zostali poddani licznym represjom. Wkrótce po zajęciu miasta, nazi¶ci spalili synagogę. Maj±tki Żydów zostały przejęte przez grupę folksdojczów. W czerwcu 1940 roku na terenie cukrowni "Konstancja" utworzono getto, w którym stłoczono około siedmiu tysięcy osób, w tym także Żydów deportowanych z innych miejscowo¶ci. Na tak duż± liczbę osób przypadały tylko trzy ubikacje i jedno ujęcie wody. Trudne warunki sanitarne przyniosły epidemię tyfusu, w wyniku której zmarło około trzystu chorych. Wiosn± 1942 roku Żydzi z getta w Kutnie zostali wywiezieni do obozu w Chełmnie nad Nerem. Tam - w samochodach przekształconych na komory gazowe - zostali zgładzeni. Holocaust przeżyli nieliczni.

Cmentarz żydowski w Kutnie położony jest na wzniesieniu pomiędzy ulicami: Sobieskiego, Zdrojow± i Tarnowskiego. Nekropolia została założona w XVIII wieku. Trudno obliczyć ilo¶ć dokonanych tu pochówków, jednak najstarsi mieszkańcy Kutna pamiętaj±, że w latach przedwojennych były tu setki, a może tysi±ce nagrobków, a jeden z naszych rozmówców użył okre¶lenia "las macew". Zakładaj±c, że pod koniec XIX wieku w Kutnie żyło prawie dziewięć tysięcy Żydów, można z cał± pewno¶ci± stwierdzić, że był to duży cmentarz. W¶ród nagrobków wyróżniał się ohel znanego rabina Trunka. Do jego grobu pielgrzymowali pobożni Żydzi, zanosz±c pro¶by o zdrowie i powodzenie w życiu osobistym.

Szalom Asz tak opisywał kutnowski beit-kwarot: "Stary cmentarz położony jest na wzgórzu, a nagrobki ocienione s± drzewami. Pod każdym drzewem jest nagrobek, pod każdym nagrobkiem ¶pi dusza, a wszystkie spogl±daj± w dół na miasteczko. Grób każdego rabina otoczony jest grobami członków jego gminy, tak że można liczyć pokolenia według grobów rabinów. Czę¶ć imion zmarłych słyszy się jeszcze po¶ród żywych. Niektóre imiona zostały wyryte w kamieniu i drewnie miasteczka, w jego uliczkach i podwórkach: zaułek reb Jochanana, podwórze reb Moszego ... Cisza panuje na cmentarzu"

O tym, jak cmentarz ten wygl±dał przed wojn±, możemy też dowiedzieć się dzięki nielicznym archiwalnym zdjęciom. Kilka z nich zamieszczono na stronie internetowej www.bagnowka.com.

Podczas II wojny ¶wiatowej nazi¶ci zniszczyli nekropolię. Kamienne nagrobki wyrwano i wykorzystano do utwardzania chodników, placów i podwórek domów, zajętych przez Niemców. Na cmentarzu miał powstać Pomnik Zwycięstwa III Rzeszy, jednak planów tych nie zrealizowano. Na terenie nekropolii grzebano Żydów, zmarłych lub zamordowanych w getcie. Cmentarz był także miejscem egzekucji ludno¶ci żydowskiej.

Cmentarz żydowski w Kutnie w 1947 roku.
Zdjęcie ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego

Po wojnie nieliczni już kutnowscy Żydzi dokonali na cmentarzu pochówku przywiezionych z obozu w Chełmnie nad Nerem prochów swych bliskich. Odsłonięto wtedy pomnik ofiar Holocaustu. Była to stylizowana na macewę płyta z Gwiazd± Dawida w zwieńczeniu i napisem w językach hebrajskim i polskim: "Wieczna pamięć zamordowanym Żydom przez zbirów hitlerowskich, co spoczywaj± w bratniej mogile. Cze¶ć Waszej pamięci!". Obelisk ten został jednak bardzo szybko zburzony przez "nieznanych sprawców". Jak wspomina jeden z mieszkańców Kutna w swym li¶cie przesłanym do Żydowskiego Instytutu Historycznego, ostatni pogrzeb na kutnowskim cmentarzu miał miejsce w 1948 roku.

PóĽniej cmentarz stopniowo popadał w zapomnienie. Wybierano z niego żwir, w powstałe w ten sposób doły wrzucano ¶mieci. Mieszkańcy wypasali tu zwierzęta gospodarskie. Zdarzały się przypadki rozkopywania grobów w poszukiwaniu rzekomych kosztowno¶ci. Znikały też nieliczne zachowane nagrobki. Macewy lub ich potłuczone fragmenty przez wiele lat można było znaleĽć w wielu punktach miasta, między innymi w murku na placu targowym czy w bruku ul. Sowińskiego.

W latach osiemdziesi±tych, dzięki zaangażowaniu Andrzeja Urbaniaka, byłego dyrektora muzeum w Kutnie oraz członków Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej, zaczęto odzyskiwać i zabezpieczać żydowskie nagrobki. Andrzej Urbaniak w wypowiedzi opublikowanej na łamach "Głosu Porannego" tak wspominał ten czas: "Przywozili¶my macewy z okolicznych podwórek, ulic, ogródków. Odzyskiwali¶my każd± płytę, któr± udało się wyrwać z ziemi lub muru, niejednokrotnie daj±c w zamian płyty zastępcze". W ci±gu kilku lat zebrano kilkaset macew. Kutnowscy społecznicy wraz ze Zwi±zkiem Religijnym Wyznania Mojżeszowego planowali przeniesienie macew na teren cmentarza i urz±dzenie lapidarium wraz ze ¦cian± Płaczu ze zniszczonych nagrobków. Z różnych względów plany te nie zostały sfinalizowane. Do dzi¶ płyty nagrobne składowane s± w magazynie Muzeum Regionalnego w Kutnie. Na cmentarzu wystawiono pomnik po¶więcony pamięci Żydów z Kutna. Umieszczono na nim napisy w języku polskim i hebrajskim o tre¶ci: "Jest to miejsce spoczynku Żydów kutnowskich, osiadłych w mie¶cie od pocz±tku XV wieku. Cmentarz zlokalizowany na pagórku powstał w 1793 roku. Żydzi byli tu chowani do marca 1943 roku. Prosimy o zachowanie powagi" .