Cmentarz żydowski w Ksi±żu Wielkim zlokalizowany jest przy ul. Szewskiej. Data założenia nekropolii nie jest znana - nieżyj±cy już badacz polskich judaików Adam Penkalla w swojej ksi±żce pod tytułem "Żydowskie ¶lady w województwie kieleckim i radomskim" podaje, że cmentarz powstał zapewne w okresie przedrozbiorowym, a z cał± pewno¶ci± istniał w połowie XIX wieku - z tego okresu zachowały się archiwalne spisy nieruchomo¶ci miejscowej gminy żydowskiej, wzmiankuj±ce drewniany budynek domu przedpogrzebowego wraz z mieszkaniem grabarza i "trupiarni±".

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu nazi¶ci dokonywali egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Jerzy Żelaskiewicz w ksi±żce "Na Ziemi Wielkoksi±skiej" opisuje dwa takie wydarzenia, do których doszło w 1942 roku, po likwidacji miejscowego getta: "Której¶ wrze¶niowej niedzieli granatowi policjanci przyprowadzili do Adolfa Hubnera dwie młode Żydówki. Ten, na oczach wielu mieszkańców Ksi±ża, zastrzelił je na kirkucie. W kilka dni póĽniej Niemcy złapali 17 Żydów, w tym 5 kobiet. Wszystkich w nocy zamordowali żandarmi. (.....) Zamordowanych Żydów pogrzebano w jednym grobie". Jesieni± 1942 roku na rozkaz władz okupacyjnych rozpoczęto likwidację cmentarza. Płyty nagrobne wyrwano i wykorzystano do budowy chodników.

Prawdopodobnie kilkana¶cie lat temu na cmentarzu przeprowadzono prace restauracyjne, w ramach których między innymi wzniesiono metalowe ogrodzenie. Obecnie cmentarz porastaj± wysokie zaro¶la, w których czasem azyl znajduj± amatorzy tanich trunków. Brak jest wzmiankowanego przez uprzednio cytowanego Adama Penkallę stosu około dwudziestu pięciu macew. Przy bramie można odnaleĽć jedyny zidentyfikowany przez naszych korespondentów nagrobek. Współpracuj±cym z nasz± witryn± tłumaczom języka hebrajskiego - Urszuli Frymus oraz Wojciechowi Tworkowi - na podstawie zdjęcia udało się odczytać na fragmenty wyrytej na macewie inskrypcji: "Skromna [....] córka [....] zmarła w [....] miesi±cu nisan 661 roku. [....] Niech dusza jej będzie zwi±zana wieniec życia wiecznego". (5561 r. - 1901 r.) Na terenie nekropolii znajduje się współcze¶nie wystawiony pomnik ofiar Holocaustu - umieszczono na nim hebrajski napis o tre¶ci: "Matka, pani Dina córka pana Alte Jakowa; brat Szyja Lejb syn Menachema Mendla (niech B-g pom¶ci jego krew); Alte Jakow syn Menachema Mendla (niech B-g pom¶ci jego krew); Abraham Mosze syn Menachema Mendla (niech B-g pom¶ci jego krew). To jest macewa ku czci wszystkich błogosławionych (niech B-g pom¶ci ich krew), którzy s± pochowani na tym cmentarzu, sprofanowanym przez barbarzyńców. Niech dusze ich będ± zwi±zane w wieniec życia wiecznego. Pomnik ufundowany przez Chaima Meira Lipmana, ku pamięci błogosławionych zabitych podczas tych strasznych lat. Ojciec Menachem Mendel syn pana Abrahama Lipmana, zmarł w wigilię ¶więta Jom Kipur 5702 roku*. Niech dusza jego będzie zwi±zana w wieniec życia wiecznego" (tłum: Menashe Zugman, *5702 r. - 1942 r.). Brama wej¶ciowa jest zamknięta zardzewiał± kłódka. Na cmentarz można dostać się korzystaj±c z uprzejmo¶ci wła¶cicieli pobliskiej posesji, od strony której ogrodzenie nekropolii jest czę¶ciowo zniszczone.

tekst: K. Bielawski
Kliknij tu, by obejrzeć film video nakręcony na tym cmentarzu
Kliknij tu. by obejrzeć archiwalne zdjęcie,
wykonane na cmentarzu w Ksi±żu Wielkim
"Księgę Pamięci Ksi±ża Wielkiego" znajdziesz tutaj