Trudno jest ulokować w czasie pocz±tki bytno¶ci ludno¶ci żydowskiej w Krotoszynie. Najprawdopodobniej gmina żydowska powstała tu pod koniec XVI w. Pierwszym znanym z imienia rabinem był Hirsch ben Samson - sprawował on swoj± funkcję około 1617 r. Gmina rozwijała się prężnie, w 1629 r. istniało już 311 domów żydowskich, większo¶ć z nich ulokowana była na przedmie¶ciach przy drodze do Wrocławia. Dziewiętnastego lipca 1638 r. gmina żydowska otrzymała od Przementowskiego i Władysława Rozdrażewskiego swój pierwszy przywilej; zezwalał on Żydom na prowadzenie handlu, odbudowę synagogi i domów po pożarze oraz założenie własnego cmentarza przy drodze do Ostrowa Wielkopolskiego. Jeden z kolejnych przywilejów został nadany krotoszyńskim Żydom przez magnata Józefa Potockiego, hetmana wielkiego koronnego. Dokumentem z pierwszego marca 1728 r. uporz±dkował on zobowi±zania gminy i jej organizację.

Dużym ciosem dla całego miasta był pożar, który wybuchł w Krotoszynie w 1774 r. Zniszczeniu uległa wówczas połowa miasta, w tym kwartał żydowski z synagog± i domem modlitwy (bet ha-midrasz), zwoje Tory, rękopisy przechowywane w szkole żydowskiej oraz inne kosztowno¶ci. W tym czasie w mie¶cie mieszkało tysi±c trzystu osiemdziesięciu czterech Żydów. Musiało upłyn±ć sporo czasu, nim gmina żydowska podniosła się z tragedii, jak± był pożar. Dopiero dziewi±tego listopada 1839 r. krotoszyńska Korporacja Żydowska zakupiła przy ul. Garncarskiej plac pod now± ¶wi±tynię, której uroczyste otwarcie nast±piło w 1846 roku. W 1849 r. Krotoszyn zamieszkiwało dwa tysi±ce trzystu dwudziestu siedmiu Żydów, co stanowiło około trzydziestu procent populacji miasta. W tym samym czasie istniała już żydowska szkoła elementarna, zlokalizowana przy dzisiejszej ul. Krótkiej.

W XIX w. Krotoszyn był miejscem zamieszkania i działalno¶ci wielu Żydów znanych na polu nauki i religii. Z miastem tym zwi±zani byli rabini: Lipska Abraham Meyer Goldschmidt (1820-1889), Zb±szynia Aron Pulvermacher, rabin i uczony Simon Eppenstein (1864-1920), a także uczeni: znawca języków azjatyckich Georg Huth (1867-1906), profesor Albert Herbst (1839-1907). Jednak najbardziej znanym krotoszyńskim Żydem był Bar Loebel Monasch (1801-1879) - drukarz, autor "Pamiętnika", w którego drukarni powstały między innymi wci±ż istniej±ce dwa modlitewniki (obecnie eksponaty w Muzeum Regionalnym PTTK w Krotoszynie).

Pocz±tek XX w. przyniósł okres emigracji ludno¶ci żydowskiej z Krotoszyna - po odbudowie niepodległego państwa polskiego większo¶ć Żydów dobrowolnie wyjechała do Niemiec i tam osiedliła się. W 1921 r. mieszkało w Krotoszynie zaledwie stu dwunastu Żydów, a w przededniu wybuchu drugiej wojny ¶wiatowej - stu siedemdziesięciu dwóch. W 1922 r. krotoszyńscy Żydzi przekazali poznańskiej gminie mozaistycznej zarz±d nad synagog±, cmentarzem, szkoł± i pozostałym maj±tkiem. Koniec bytno¶ci ludno¶ci żydowskiej w Krotoszynie wyznaczyła okupacja niemiecka po wybuchu drugiej wojny ¶wiatowej. Szesnastego paĽdziernika 1939 r. hitlerowcy wywieĽli siedemnastu ostatnich krotoszyńskich Żydów do getta w Łodzi. W 1941 r. Niemcy zburzyli krotoszyńsk± synagogę.

W holu na parterze Muzeum Regionalnego PTTK w Krotoszynie umieszczono nagrobek z miejscowego cmentarza żydowskiego. Macewa trafiła tu w 1975 r. Stała ona niegdy¶ na grobie Jakuba Kaca, zmarłego 21 lutego 1722 r. Hebrajska inskrypcja głosi: "Tu pochowany Jakub, m±ż doskonały i prawy, a ubogi w lata; pan Jakub Kac (błogosławionej pamięci), syn pana Lejba Kaca, który był szamesem we Wrocławiu i zmarł w sobotę 4 w miesi±cu adar 482 według małego rachunku."

Okalaj±cy ko¶ciół ¶w. Rocha mur z macew został w połowie 2005 r. czę¶ciowo rozebrany, a oczyszczone płyty nagrobne zmagazynowano w pomieszczeniach urzędu miasta z my¶l± o przyszłym lapidarium. Duże fragmenty nagrobków znajdowały się kiedy¶ także w chodnikach wzdłuż ul. Fabrycznej oraz w parku miejskim przy placu zabaw (wmurowane do murów ochronnych), ale zostały usunięte przy okazji remontów.

W dniu 10 maja 2005 r. podczas wizyty w Krotoszynie rabina Michaela Schudricha przychylono się do projektu budowy lapidarium, upamiętniej±cego krotoszyńskich Żydów. Autorem owego projektu jest dr Rafał Witkowski, historyk z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pomnik ma mieć formę muru ustawionego wzdłuż chodnika przy ul. Ostrowskiej z wbudowanymi weń fragmentami macew.

tekst: Małgorzata Fr±ckowiak
Autorka dziękuje dr. Rafałowi Witkowskiemu za pomoc przy pisaniu artykułu
Bibliografia:
R. Witkowski "Żydowscy mieszkańcy Krotoszyna w XIX i XX w."
M. Wodziński "Hebrajskie inskrypcje na ¦l±sku XIII - XVIII wieku"
Polecamy odwiedzenie stron:
www.sztetl.org.pl
www.shabbat-goy.com