Cmentarz żydowski w Kro¶nie powstał około 1900 r., wraz z ukonstytuowaniem się niezależnej gminy wyznaniowej. Wcze¶niej Żydzi z Krosna chowali swoich zmarłych na oddalonym o ok. 5 km cmentarzu na obrzeżach Korczyny.

W tym samym czasie powołano do życia bractwo Chewra Kadisza, którego przewodnicz±cymi zostali Chaim Fruhman i Jakub Palant.

Cmentarz założono poza terenem zabudowanym, na działce o przybliżonych wymiarach 66 x 100 m, położonej przy obecnej ul. Księdza Władysława Sarny. Teren ogrodzono kamiennym murem. W południowo-zachodnim narożniku cmentarza wzniesiono z cegły dom przedpogrzebowy.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz stał się miejscem pochówku ofiar Zagłady. Grzebano tu ciała osób zabitych przez Niemców na terenie miasta oraz w okolicznych miejscowo¶ciach. W prawdopodobnie największej, zbiorowej mogile pochowano około 120 osób, zamordowanych podczas "akcji" w dn. 10 sierpnia 1942 r.

W czasie wojny obiekt uległ daleko posuniętej dewastacji - według różnych Ľródeł dokonanej przez Niemców lub Polaków. Większo¶ć macew wyrwano z ziemi i wywieziono.

Po zakończeniu działań wojennych w Kro¶nie powstał Komitet Żydowski. Jego działacze zajęli się m. in. poszukiwaniem skradzionych nagrobków. Ich znaczn± liczbę odnaleĽli na jednej z prywatnych posesji w kro¶nieńskiej dzielnicy Białobrzegi. Odzyskane macewy przewożono na cmentarz.

Po wojnie na cmentarzu odbywały się nieliczne pochówki. ¦wiadczy o tym zachowany do dzi¶ nagrobek Jechiela Propera, zamordowanego w dn. 4 wrze¶nia 1946 r. Na cmentarzu pojawiło się kilka symbolicznych pomników, upamiętniaj±cych ofiary Zagłady, prawdopodobnie w tym czasie ustawiono także macewę na grobie rabina Szmuela Fuhrera i około 120 osób zabitych w 1942 r. Jednak liczba Żydów w Kro¶nie zmniejszała się. Przyczyniły się do tego między innymi pogrom w Kielcach oraz mordy na Żydach dokonywane w różnych miejscowo¶ciach. Rozwi±zaniu uległ Komitet Żydowski w Kro¶nie. Opuszczony cmentarz stopniowo zarastał dzik± ro¶linno¶ci± i był za¶miecany. Do dawnego domu przedpogrzebowego wprowadziła się polska rodzina, która na czę¶ci cmentarza urz±dziła ogródek.

W 1988 r. staraniem Fundacji Rodziny Nissenbaumów naprawiono ogrodzenie i wykonano podstawowe prace porz±dkowe. Pozbawiony cyklicznej opieki cmentarz ulegał jednak dalszej dewastacji, a gęste krzaki i drzewa praktycznie uniemożliwiały doj¶cie do grobów. Stan ten uległ zmianie w 2002 r., kiedy cmentarzem zajęła się grupa kro¶nian zwi±zanych ze Stowarzyszeniem "Olszówka". Przy niewielkiej pomocy ze strony władz miasta oraz ¶rodowisk żydowskich, przez cztery lata do 2005 r., ci młodzi ludzie pod kierownictwem Grzegorza Bożka -nauczyciela i działacza organizacji "Pracownia na rzecz Wszystkich Istot", karczowali krzaki i usuwali ¶miecie. Odnowili bramę i zamontowali na niej nowe tablice informacyjne, zabezpieczyli studnię, wywieĽli wycięte zaro¶la oraz kilka ton ¶mieci.

W 1999 r. podczas prac wyburzeniowych na terenie Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w Kro¶nie odnaleziono fragment macewy, przerobiony na tarczę szlifiersk± . Był to nagrobek Cwi [....]elicha syna Natana Jakowa, zmarłego 11 adar 5680 r. (1 marca 1920 r.). Obecnie nagrobek znajduje się w zbiorach Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie.

3 lipca 2005 r. przedstawiciele Ambasady Izraela oraz Żydowskiego Instytutu Historycznego wręczyli Grzegorzowi Bożkowi honorowy dyplom za działalno¶ć na rzecz ochrony dziedzictwa kultury żydowskiej w Polsce. Wyróżnienie to "przyznawane jest niezwykłym Polakom, polskim organizacjom oraz miastom, czyni±cym wiele dla odkrywania prawdy o przeszło¶ci i budowania lepszej przyszło¶ci".

Do dzi¶ cmentarz pozostaje pod opiek± Stowarzyszenia "Olszówka". Na jego terenie organizowane s± terenowe lekcje wychowawcze, historii i języka polskiego. Więcej informacji o tym projekcie można znaleĽć tutaj.

Na cmentarzu zachowało się około 250 macew oraz nie mniej niż kilkadziesi±t betonowych obramowań zniszczonych nagrobków. Większo¶ć nagrobków to stele w kształcie ustawionego pionowo prostok±ta, z wydzielonym cokołem, płycin± inskrypcyjn± i zwieńczeniem; zamknięte łukiem półkolistym, podkowiastym lub kotarowym. Jako materiał do wykonania macew stosowano piaskowiec drobnoziarnisty, rzadziej marmur i granit. Na grobie Bernarda Münza postawiono pomnik w formie złamanego drzewa. Współczesn± form± upamiętnienia jest przymocowana do wewnętrznej strony muru plastikowa tablica epitafijna rebecyn Rozy, córki cadyka Mosze Horowica z Rozwadowa, żony kro¶nieńskiego cadyka Aharona Elimelecha Sznuera Zalmana Twerskiego, zmarłej w 1942 r.

W zwieńczeniach macew można odnaleĽć charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej płaskorzeĽbione symbole, takie jak: dłonie w ge¶cie błogosławieństwa, korony, ¶wieczniki, misy, lwy, winne grona czy Gwiazdy Dawida. Inskrypcje wykonane s± przeważnie w języku hebrajskim. Na niektórych nagrobkach hebrajskie epitafia uzupełniano nazwiskami i datami zgonu zapisanymi w języku polskim lub niemieckim. Informacje te umieszczano w czę¶ci cokołowej.

Oddziałuj±ce przez lata czynniki atmosferyczne w poł±czeniu z brakiem bież±cej konserwacji zniszczyły polichromie, jakimi przed wojn± zdobiono żydowskie nagrobki. Jedynie w zagłębieniach niektórych macew można odnaleĽć ¶ladowe resztki barwnika.

W maju 2009 r. w północno-wschodniej czę¶ci cmentarza zidentyfikowano zbiorowy grób, w którym pochowany jest ostatni rabin Krosna Szmuel Führer oraz co najmniej kilkudziesięciu miejscowych Żydów, zamordowanych w 1942 r. Na grobie znajduje się macewa z epitafium o tre¶ci: "Tu leż± pochowani w bratniej mogile: słynny wielki geniusz, rabin, mistrz Tory, cadyk i chasyd Szmuel - niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona, syn Aszera Zeliga - niech spoczywa w pokoju, Führer. Przewodnicz±cy rabinackiego s±du i rabin i nauczyciel wspólnoty Krosna, autor ksi±żki Har Sefer. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Szmuel Cwi Damrez - niech spoczywa w pokoju. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Cwi Herzfeld - niech spoczywa w pokoju. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Zew Nusenbaum - niech spoczywa w pokoju. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Cwi Margaliot - niech spoczywa w pokoju. Syn Aszera Bojgena - niech spoczywa w pokoju. Wszystkich zabito dla u¶więcenia Bożego imienia na pocz±tku miesi±ca tewet 70 3 roku według małej rachuby i pochowano z nimi szereg mężczyzn, kobiet i dzieci, zabitych w dniach Chanuki 703 roku. Niech ich dusze będ± wł±czone w wieniec życia wiecznego. Niech Bóg pom¶ci ich ¶mierć". Odkrycie grobu było możliwe dzięki pracom porz±dkowym prowadzonym przez Stowarzyszenie "Olszówka" i uczniów kro¶nieńskich szkół.

Całkowitemu zniszczeniu uległ znajduj±cy się niegdy¶ przy bramie drewniany, 3-izbowy dom przedpogrzebowy, w którym przygotowywano zwłoki do pogrzebu i gdzie zapewne mieszkał dozorca. Przy wej¶ciu znajduje się studnię, służ±ca w przeszło¶ci do rytualnych ablucji.

Granice obszaru grzebalnego s± czytelne dzięki zachowanemu przedwojennemu, betonowemu murowi. Jego stan jest bardzo zły. W kilku miejscach betonowe przęsła zawaliły się. Wiosn± 2015 r. wal±ce się fragmenty ogrodzenia zniszczyły infrastrukturę ogrodow± jednej z s±siaduj±cych posesji.

Teren cmentarza jest poro¶nięty traw± oraz drzewami (m. in. trze¶nie, orzechy, jabłonie, wi¶nie).

W dn. 26 wrze¶nia 1995 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków województwa podkarpackiego (numer A-338/95).

Od 2015 r. prawnym wła¶cicielem działki cmentarnej jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Klucze do bramy cmentarza przechowywane s± w Urzędzie Miasta. Wej¶cie jest możliwe także przez wyłomy w murze.

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
A. Potocki, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2008
E. R±czy, Ludno¶ć żydowska w Kro¶nie 1939-1946, Krosno 1999
W. Leibner, Krosno by the Wislok River, 2014

Polecamy odwiedzenie stron:
Wirtualny Sztetl
www.shtetlinks.jewishgen.org/Krosno
Historia Żydów i kirkutu w Kro¶nie
Krosno by the Wisłok river